काठमाडौंको फोहोरलाई मोहर बनाइरहेका पाँच साथी, मेयर बालेन्द्रलाई ‘पाठशाला’ हुनसक्छ डोको रिसाइकलर्स
भक्तपुर । भक्तपुर, सानोठिमीको डाँडोमा जस्तापाताले बारेको टहराभित्र सबैखाले ‘फोहोर’ थुप्रिएका छन् ।
टहराभित्र ‘ड्राइ वेष्ट’ अर्थात् रिसाइकल गर्न सकिने फोहोरको मात्रा थुप्रिदै गएको छ । भएका टहराले नपुग्ने भएपछि नयाँ पिलर गाड्ने रेखांकन कोर्दै थिए डोको रिसाइकलर्सका सह-संस्थापक तथा प्रमुख कार्यकारी अधिकृति (सीइओ) कुशल हर्जानी ।
उनीसँगै थिए साथी राघघेन्द्र महतो । उनी पनि डोकोको सह-संस्थापक हुन् । कुशल, राघभेन्द्रसहित पाँच जना साथी मिलेर पाँच वर्षदेखि डोको रिसाइकलर्स सञ्चालन गरिरहेका छन् ।
उनीहरुका अनुसार जसले मासिक ६० देखि सय टन रिसाइकल फोहोर व्यवस्थापन गरिरहेको छ ।
४० जना कर्मचारी भएको डोकोसँग रिसाइकल गर्न सकिने ठूल्ठूला मेसिनहरु छन् । उनीहरुसँग ४ सय घर र दुई दर्जनभन्दा धेरै संस्था जोडिसकेका छन् ।
पाँच वर्षको अनुभवले काठमाडौंका फोहोर व्यवस्थापन कसरी गर्न सकिन्छ भन्ने स्पष्ट खाका प्रस्तुत गर्छन् उनीहरु । काठमाडौं महानगरपालिकाका मेयर बालेन्द्र शाहले शुरु गरेको फोहोर व्यवस्थापनमा खुला कण्ठले प्रशंसा गर्छन् ।
काठमाडौंको फोहोर व्यवस्थापनसँगै यसमा ठूलो व्यवसाय पनि छ ।
डोकोका पाँच साथीहरुले रिसाइकल फोहोर व्यवस्थापनमा कसरी व्यवसाय गरिरहेका छन् त ? हामी यही प्रश्न लिएर सानोठिमीको डाँडोमा पुगेका थियौं ।
नयाँ टहरा बनाउन लागेका कुशल आफ्नै काममा व्यस्त भएपछि राघभेन्द्रले हामीलाई समय दिए ।
‘आउनुस् हामीले फोहोर व्यवस्थापनमा कसरी काम गरिरहेका छौं, त्यो देखाउँछु,’ राघभेन्द्र हाम्रो अगाडि लागे ।
हामी एक ठूलो जस्तापाताले घेरेको टहरोभित्र छिर्यौं । यो काठमाडौंका विभिन्न ठाउँमा संलकन गरेको ‘ड्राइ वेष्ट’ अर्थात् रिसाइकल गर्न सकिने वस्तु संकलन गर्ने ठाउँ हो ।
रिसाइकल गर्न सकिने र खेर गएका वस्तुहरुका चाङहरु छन् यहाँ । एकातिर दर्जन महिलाहरु ती वस्तुलाई एक एक गरेर छुट्याइरहेका थिए ।
‘ग्राहकबाट संकलन गरेर ल्याएका ड्राइ वेष्टलाई यहाँ संकलन गर्छौ,’ राघभेन्द्रले भने, ‘यहाँ ल्याएका वस्तुलाई थप छुट्याउने काम गरिन्छ ।’
यी फोहोर संकलन गर्ने नियमित ग्राहक छन् उनीहरुसँग । मेम्बरसिपका अवधारणामा काम गरिरहेका छन् । उनीहरुसँग अहिले काठमाडौं उपत्यकामा ४ सय घर र दुई दर्जन संस्थाहरु सदस्यका रुपमा जोडिएका छन् । डोकोका गाडीले यी स्रोतबाट सिधै फोहोर संकलन गर्छन् ।
यसबाहेक जसले फोहोर उपलब्ध गराउँछन, उनीहरुबाट पनि उठाउँछन् ।
रिसाइकल फोहोरमध्ये कुन कुन वस्तु कसरी छुट्याएर राख्ने भन्ने ग्राहकलाई नै उनीहरुले सिकाएका छन् । काठमाडौं सहरमा उनीहरुका तीनवटा गाडी कुदिरहेका हुन्छन् । ती गाडीले हरेक दिन त्यो फोहोर यहाँ ल्याउँछन् ।
ग्राहकले नै छुट्याएको त्यो फोहोरलाई यहाँ ल्याइसकेपछि थप छुट्याउनु पर्छ ।
यसरी छुट्याएको फोहोरलाई थप प्रशोधन गर्छन उनीहरु । यसका लागि उनीहरुसँग प्रशोधन मेसिनहरु छन् । त्यसमध्येको एउटा हो– ‘प्लाष्टिक स्रेडर’ । यसले कागज, प्लाष्टिक जस्ता वस्तुलाई मसिनो गरी टुक्रा पार्छ । सानो टुक्रा पारेको यो रिसाइकल फोहोरलाई सम्बन्धित उद्योगमा पठाउँछन् ।
झन्डै १८ लाख रुपैयाँ पर्ने यो मेसिनले दैनिक ५ टन यस्तो वस्तुलाई टुक्रा पार्न सक्छ ।
यो मेसिनको एक मुख्य उद्देश्य ‘कन्फिडेन्सियल डकुमेन्ट’लाई सुरक्षितरुपमा नष्ट गर्नु पनि हो । बैंकहरुका लागि निकै उपयोगी भएको छ ।
‘हामीसँग केही बैंकहरुले आफ्नो नष्ट गर्नुपर्ने गोप्य सामग्रीहरु यही मेसिन प्रयोग गर्नुहुन्छ,’ राघभेन्द्रले भने, ‘बैंकहरुको बल्क पेपर ल्याएर सानो टुक्रा बनाइन्छ र त्यसपछि रिसाइकलका लागि पठाइन्छ ।’
अहिले मेगा बैंक, माछापुछ्रे बैंक, एभरेष्ट बैंक र नबिल बैंकले नियमितरुपमा प्रयोग गरिरहेका छन् ।
उनीहरुसँग भएको अर्को मेसिन हो ‘वायर ग्रान्डडिलेटर’ मेसिन । यसको काम तारको भित्री मेटल र प्लाष्टिक छुट्याउने हो ।
काठमाडौंमा टेलिफोन, इन्टरनेट, विद्युत्, केवलमा प्रयोग भएका ठूलामात्रामा तार प्रयोग भइरहेका छन् । ती तारहरुले काम गर्न छोडेपछि, पुरानो भएपछि त्यत्तिकै फोहोरको रुपमा यत्रतत्र फाल्ने, कुहिन फोहोरसँग गाडीमा हाल्दिने चलन छ ।
त्यसबाट मेटल निकाल्नेहरुले पनि तारलाई जलाएर भित्रको भेटल निकाल्ने गर्छन् । जुन सबैभन्दा सस्तो र प्रदुषण हुने विधि हो । खेर गहिररहेको यही तारलाई सुरक्षित रुपमा संकलन गरेर रिसाइकल गर्न वायर ग्रान्डडिलेटर मेसिन ल्याइएको राघभेन्द्रले बताए ।
यो मेसिनले तार छोप्ने प्रयोग भएको प्लाष्टिक र भित्रको मेटलाई छुट्याउँछ । प्लाष्टिक र मेटललाई तोरीको दाना जत्रो टुक्रा बनाउँछ । त्यो वस्तुलाई रिसाइकल गरेर नयाँ सामग्री बनाइन्छ ।
‘चीनबाट ल्याइएको यो मेसिन ठूलोको छ । एकै पटक ठूलोमात्राको तार प्रोसेस गर्न सक्छ,’ राघभेन्द्रले भने ।
यस्तो तार प्रयोग गर्ने इन्टरनटे सेवा प्रदायक, नेपाल विद्युत् प्राधिकरण, नेपाल दूरसञ्चार प्राधिकरण, केवल टेलिभिजनहरुलाई खेर गएको तार कसरी व्यवस्थापन गर्ने भन्ने समाधानको उपाय नै छैन । काम नलाग्ने तारलाई जथाभावी फालेको देखिन्छ ।
नभएर कवाडीलाई बेचिदिन्छन् तर उनीहरुले कसरी व्यवस्थापन गरिरहेका छन् भन्ने कसैलाई थाहा छैन ।
‘यी संस्थाहरुसँग मिलेर तार व्यवस्थापनमा सहकार्य गर्न सकिन्छ,’ राघभेन्द्रले भने ।
तार व्यवस्थापन गर्ने अर्को मेसिन पनि छ । यो अलि पुरानो प्रविधि र सानो छ । यसले पनि तारको भित्रको मेटल र बाहिरको कभर छुट्याउने काम गर्छ ।
यसरी छुट्याइएको तार र अन्य धातुलाई पगाल्ने ‘फर्नेस’ भन्ने दुई मेसिन पनि छन् । यसरी पगालेर बनाइएको मेटललाई सम्बन्धित उद्योगहरुमा पठाइन्छ ।
यही टहरमा छ अर्को एक मेसिन जसले ट्युबलाइट, सिएफएलमा रहेको सीसा र मर्करीलाई सुरक्षितरुपमा छुट्याउँछ ।
अर्को मेसिन छ, टोनर बेञ्च । प्रिन्टरमा प्रयोग हुने टोनरलाई रिसाइकल गर्ने सुविधा नेपालमा उपलब्ध छैन । टोनर डस्ट स्वास्थ्यका लागि धेरै हानिकारक हुन्छ । यो मेसिनको काम हानिकारक टोनर डस्ट सोस्ने काम गर्छ ।
त्यस्तै, प्लाष्टिक छुट्याउने ठूलो क्षमता र लगानी आवश्यक पर्ने राघभेन्द्र बताउँछन् । प्लाष्टिकको प्रकृति, कलरअनुसार विभिन्न तरिकाले छुट्याउनु पर्छ, जुन क्षमता अहिले नभएको उनले बताए । प्लाष्टिक रिसाइकल गर्ने काम धेरै झन्झटिलो पनि छ । त्यसैले जम्मा गरेको प्लाष्टिकलाई अन्य कवाडीलाई बेच्छन् ।
अर्कोतिर छ इलेक्ट्रोनिक वेष्ट म्यानेजमेन्ट टहरो । यहाँ खेर गएको विद्युतीय सामग्रीहरु संकलन गरिन्छ ।
कम्प्युटर, ल्यापटप, मोबाइल, रेफ्रिजेनेरेटर, वासिङ मेसिन जस्ता इलेक्ट्रिक र इलेक्ट्रोनिक्स वस्तुहरु संकलन गरिन्छ ।
यसरी जम्मा भएका विद्युतीय सामग्रीलाई सबैभन्दा पहिले रिपेयर गर्न सकिन्छ कि भनेर हेर्छन् । मर्मत गर्न नसकिनेलाई छुट्याउँछन् ।
प्रत्येक पार्टहरुलाई त्यसको प्रकृतिअनुसार व्यवस्थापन गर्छन । कतिपय विद्युतीय उपकरणमा प्रयोग भएका पार्टस् जस्तौ कम्प्युटरको मदरबोर्ड, ब्याट्री जस्ता वस्तुलाई भने नेपालमा रिसाइकल गर्न सक्ने प्रविधि छैन ।
‘तिनको व्यवस्थापन कसरी गर्ने भन्ने ठूलो समस्या छ,’ राघभेन्द्रले भने ।
डोको रिसाइकलर्सले जसरी काम गरिरहेको कामले स्रोतमै फोहोर छुट्याउन समस्या छैन भन्ने देखाउँछ । अहिले पनि काठमाडौंका सयौं उपभोक्ताले कहिने र नकुहिने फोहोर आफै छुट्याइरहेका छन् ।
‘मान्छेरुले आफै फोहोर छुट्याउन सक्छन् भन्ने यो मोडालिटीले देखाउँछ,’ राघभेन्द्रले भने, ‘उपभोक्तालाई जानकारी गराउन सकेमा फोहोर छुट्याउन गाह्रो छैन ।’
काठमाडौंमा हरेक दिन १२ सय टन फोहोर उत्पादन हुन्छ । त्यसमध्ये १५ प्रतिशत ड्राइ वेष्ट अर्थात् रिसाइकएबल रहेको अनुमान छ । यो भनेको दैनिक झन्डै १८० सय टन हो ।
यति ठूलो मात्रामा ड्राइ वेष्ट उत्पादन हुने भए पनि त्यसलाई सही प्रयोग र त्यसको रिसाइकल गरिदैन । यो सदुपयोग नहुनुको कारण स्रोतमा छुट्याउने काम नभएर हो । त्यसमध्ये २ प्रतिशतमात्र बाहिर निस्किरहेको राघभेन्द्र बताउँछन् ।
अहिले काठमाडौंमा डोको रिसाइकर्स जस्ता झन्डै ७० वटा यस्ता कम्पनी छन् । अधिकांश निजी कम्पनी छन् । निजी क्षेत्रले नै रिसाइकल वस्तुलाई व्यवस्थापन गर्न सक्ने उनी बताउँछन् ।
काठमाडौंको फोहोर व्यवस्थापनमा मुख्य रुपमा तीन पक्षमा ध्यान दिएर अगाडि बढ्नु पर्ने कुशलको भनाइ छ । पूर्वाधार, प्रणाली र व्यवहारमा परिवर्तन ।
यसबाहेक स्पष्ट नीति, आवश्यक लगानी, विकेन्द्रिकरण सेवा, जनचेतनामा पनि काम गर्नु पर्ने राघभेन्द्र बताउँछन् । फोहोर कलेक्सन गर्ने विभिन्न ठाउँ हुनुपर्छ र संकलित फोहोर छुट्याउने व्यवस्था त्यही ठाउँमा हुनुपर्छ ।
यस्तो काम गर्न पालिकाले मात्रै गर्न गर्न नसक्ने, ज्ञान पनि नहुने हुँदा निजी क्षेत्रसँग मिलेर काम गर्नुपर्ने उनको भनाइ छ ।
यसका लागि पहिलो काम भनेको नीति निर्माण गर्ने र त्यसलाई पूर्णरुपमा कार्यान्वयन गर्नु हो । जस्तो कि स्रोतमा फोहोरलाई कसरी छुट्याउने, नछुट्याएमा लिने वा नलिने जस्ता नियमलाई कडाइका साथ लागू गर्नुपर्छ ।
काठमाडौंमा विभिन्न किसिमको फोहोर उत्पादन हन्छ । जस्तो कि गाइवस्तु, फार्मबाट निस्किने फोहोर, कृषि फोहोर, उद्योग कलकारखानबाट निस्किने केमिकलसहितको हानिकारक फोहोर, घर निर्माण गर्दा निस्किने फोहोर जस्ता अनेक फोहोरलाई व्यवस्थित रुपमा छुट्टाछुट्टै राख्ने व्यवस्था मिलाउनु पर्छ । साथै, यस्ता फोहोरलाई फोकस गरेर नै नीति बनाउनु पर्ने राघभेन्द्रको भनाइ छ ।
दोस्रो पूर्वाधार निर्माण । फोहोर व्यवस्थापनमा सबैभन्दा ठूलो कुरा भनेको पूर्वाधार निर्माण हो । मटेरियल रिकभरी फ्यासिलिटी (एमआरफ) मेसिन राख्नुपर्छ । यसले १० टनदेखि माथि ५० टनको व्यवस्थापन गर्न सक्छ ।
काठमाडौंको अर्गानिक फोहोर (कुहिने) लाई व्यवस्थापन गर्न राम्रो पूर्वाधार चाहिन्छ । अहिल काठमाडौंमा यस्तो फोहोर एक हजार टनको हाराहारीमा रहेको अनुमान छ ।
तेस्रो लगानी । फोहोर व्यवस्थापन गर्न विभिन्न पूर्वाधार चाहिन्छ । प्रविधि चाहिन्छ । प्रशोधन केन्द्र, मेसिनहरु चाहिन्छ । यसका लागि लगानी गर्न आवश्यक छ ।
चौथो प्रविधि प्रयोग र राम्रो सेवा । फोहोर व्यवस्थापनको लागि चाहिने प्रविधि के कस्ता हुनसक्छन्, तिनीहरुको प्रयोग कसरी गर्ने भन्ने स्पष्ट खाका हुनुपर्ने उनीहरुको विचार छ । त्यसबाहेक फोहोर व्यवस्थित रुपमा बोक्ने ट्रकहरु वा अन्य गाडीहरुको राम्रो व्यवस्थापन गर्नुपर्छ ।
पाँचौं जनचेतना र व्यवहार परिवर्तन । काठमाडौंको फोहोर व्यवसस्थापन महानगरपालिकाले मात्र सक्दैन । यसका लागि उपभोक्त, महानगरपालिकावासीको सहयोग अत्यावश्यक छ ।
‘उपभोक्ताले अहिलेको व्यवहार परिवर्तन गर्नुपर्छ,’ कुशल भन्छन्, ‘अब फोहोरमा जे गरेर पनि हुँदैन । फोहोर आफैं छुट्याउने काम उपभोक्ताले गर्नुपर्छ । यसमा सबै जिम्मेवार बन्नुपर्छ ।
यो सबै ‘इकोसिस्टम’ बनाएपछि मात्र व्यवस्थितरुपमा काम गर्न सकिने उनको भनाइ छ ।
काठमाडौं महानगरपालिकाका मेयर बालेन्द्र शाहले शुरु गरेको कामलाई प्रशंसा गर्छन् कुशल । उनको अभियानलाई स्थानीयवासीले सहयोग गर्नुपर्ने उनको धारणा छ ।
‘मेयर बालेनले शुरु गरेको काम धेरै राम्रो छ,’ कुशलले भने, ‘अब फोहोर छुट्याउने भनेर मात्र हुँदैन, छुट्याएको फोहोरलाई कसरी व्यवस्थापन गर्ने भनेर पूर्वाधारमा पनि सोच्नुपर्छ ।’
यसरी शुरु भयो डोको रिसाइकलर्स
रातोबंगला स्कुल पढेका कुशलका दुई साथी थिए राघभेन्द्र महतो र रुनित सरिया । कलेजको पढाइ सकेपछि केही सामाजिक काम गरौं न भन्ने तीन साथीको सल्लाह भइरहेको थियो ।
सन् २०१७ मा अहिले जस्तै फोहोर व्यवस्थापनको ठूलो चर्चा थियो । काठमाडौंको फोहोर व्यवस्थापनमा सिसडोल, बञ्चरेडाँडामा समस्या आइरहेका थिए ।
उनीहरुले सोच काठमाडौंमा रिसाइकल गर्न सकिने फोहोर ठूलो मात्रामा छ । यसैसँग सम्बन्धित काम गरेमा व्यवसाय पनि हुने र सामाजिक काम पनि देखिने ।
‘हामीले शुरुमा ड्राइ वेष्टलाई संकलन गर्ने र अर्को कसैलाई बेच्नेमात्र सोचेका थियौं,’ कुशल भन्छन्, ‘काम गर्दै जाँदा दायरा ठूलो हुँदै गयो ।’
काम बढ्दै जाँदा उनीहरुसँग थपिए चौथो पार्टनर पंकज पञ्जियार । रुनित, राघभेन्द्र र पंकज पञ्जियार भारत आम्दाबादमा सँगै कलेज पढेका साथी । र, पाँचौं पार्टनरका रुपमा आइन आस्मा बस्नेत । आस्मा र कुशलले रातोबंगाल स्कुलमा सँगै पढेका थिए ।
पाँच जनासाथी पार्टनर बनेर अहिले डोको रिसाइकर्स् चलाइरहका छन् ।
अहिले उनीहरुले विभिन्न ठाउँबाट रिसाइकल गर्न सकिने फोहोर संकलन गर्छन् । त्यसलाई आफूले सकेजतिको छुट्याउने, प्रशोधन गर्ने र सम्बन्धित ठाउँमा पुयाउँछन् ।
‘मेम्बरसिप’मा काम गरिरहेका छन् । डोकोसँग अहिलेसमम ४०० घर र दुई दर्जन संस्थागत सदस्य भइसकेका छन् । सदस्य बढ्नेक्रम जारी छ ।
यसबाहेक काठमाडौं उपत्यकामा दौडेन तीन गाडीले रिसाइकल गर्न सकिने फोहोर उठाइरहेका छन् ।
‘मासिक ६ देखि सय टनसम्म ड्राइ वेष्ट जम्मा हुन्छ,’ कुशलले भने, ‘हामीसँग यो काम गर्न ४० जना कर्मचारी हुनुहुन्छ ।’
इलेक्ट्रोनिक फोहोरमा उनीहरुले धेरै काम गरिरहेका छन् तर नेपालमा यस सम्बन्धी कुनै पनि कानुन निर्माण नभएकाले कतिपय विद्युतीय फोहोर व्यवस्थापनमा समस्या भइरहेको उनको भनाइ छ ।
यसबाहेक प्राविधिक प्रशिक्षणको काम पनि गर्छन । जस्तो कि धादिङ जस्ता गाउँमा कसरी फोहोर व्यवस्थापन कसरी गर्ने भनेर तालिम दिन्छन् ।
विभिन्न स्कुलका विद्यार्थीहरुलाई पनि सानोठिमीको आफ्नै कार्यालयमा रिसाइकल फोहोर व्यवस्थापनका विषयमा वर्कसप सञ्चालन गर्छन् ।
सन्तोष न्यौपाने
