एजेन्सी । भारत र पाकिस्तान फेरि त्यस्तो मोडमा उभिएका छन् जहाँबाट टकरावको बाटो अझै फराकिलो बन्न सक्छ ।
जम्मु–कश्मीरको पहलगाममा चरमपन्थी आक्रमण भएको भोलिपल्ट भारतले पाकिस्तानविरुद्ध धेरै निर्णयहरू गर्यो भने त्यसको जवाफमा अर्को दिन पाकिस्तानले पनि थुप्रै निर्णयहरू गर्यो ।
यस्तो अवस्थामा प्रश्न उठ्छ कि यी निर्णयहरूपछि दुबै देश अगाडि बढ्नेछन् कि पछाडि फर्कने सम्भावना बाँकी छ ?
पाकिस्तानले सिन्धु जल सन्धि निलम्बन गर्ने भारतको निर्णयलाई धेरै गम्भीरतासाथ लिइरहेको छ । भारत यदि यस निलम्बनमार्फत पानी पूरै रोक्न सफल भयो भने पाकिस्तानको लागि धेरै कठिन स्थिति बन्न सक्छ ।
पाकिस्तानले भारतमाथि शनिबार पाकिस्तानी अधिकारीहरूलाई जानकारी नदिई अचानक झेलम नदीमा पानी छोडेको आरोप लगाएको छ।
डुन्या न्यूजको एक रिपोर्टअनुसार, पाकिस्तानअधिकृत कश्मीरको मुजफ्फराबाद नजिकै झेलम नदीमा पानीको सतह अचानक बढेको देखिएको थियो, र यसको लागि भारतलाई दोषी ठहराइएको छ।
पाकिस्तानी पत्रकार र विश्लेषकहरू यदि भारतले पानी रोकेको खण्डमा त्यो एक किसिमले युद्ध घोषणा हुने बताउँछन् ।
पाकिस्तानका चर्चित पत्रकार र विश्लेषक नजम सेठीले पाकिस्तानी समाचार च्यानल समा टिभीसँग भने, ‘पाकिस्तान दुई अवस्थालाई भारतले युद्ध सुरु गरेको रूपमा लिनेछ । पहिलो, पानी रोकिएको अवस्थामा र दोस्रो, कराची बन्दरगाह अवरुद्ध गरिएको अवस्थामा । यी दुई अवस्थालाई पाकिस्तानले ‘एक्ट अफ वार’ अर्थात् युद्धको कार्यको रूपमा लिनेछ र यस्तो अवस्थामा हामीसँग परमाणु हतियार प्रयोग गर्ने अधिकार हुनेछ । पाकिस्तानको सोच यस मामिलामा बिल्कुल स्पष्ट छ । यी दुई क्षेत्र पाकिस्तानका लागि रातो रेखा (रेड लाइन) हुन् ।’
पाकिस्तानको लागि लाइफलाइन
नजम सेठी भन्छन्, ‘भारतले यदि कराची बन्दरगाहलाई ब्लक गर्यो भने पूरै पाकिस्तान ब्लक हुनेछ । यी दुई रातो रेखाहरू हुन् र हामी त्यसलाई भारतले युद्ध सुरु गरेको अर्थमा बुझ्नेछौं । यदि युद्ध भयो भने ठीकै हो । तर युद्ध भएमा हामीसँग अर्को नीति पनि छ । त्यो भनेको कुन चरणमा परमाणु हतियार प्रयोग गर्ने भन्ने हो । यसको दुई तह छन् ।’
उनले भने, ‘पहिलो तह भनेको यदि हाम्रो फौज सीमामै हार्छ र भारतीय फौज देशभित्र पस्यो भन्ने देखियो भने हामी परमाणु हतियार प्रयोग गर्नेछौं । दोस्रो, भारतीय फौजले पाकिस्तानको कुनै क्षेत्रमा कब्जा जमायो भने हामी परमाणु हतियार प्रयोग गर्नेछौं । हामी पहिले परमाणु हतियार प्रयोग नगर्ने नीति (नो फर्स्ट युज) को बाध्यतामा बाँधिएको छैनौं ।’
यद्यपि भारतले अहिलेसम्म पहिलो प्रयोग नगर्ने परमाणु नीति मान्दै आएको छ । तर सन् २०१९ अगस्टमा भारतका तत्कालीन रक्षामन्त्री राजनाथ सिंहले भनेका थिए, ‘अहिलेसम्म हाम्रो नीति पहिलो प्रयोग नगर्ने नै हो, तर भविष्यमा परिस्थिति अनुसार नीति परिवर्तन हुन सक्छ ।’
यसअघि २०१६ मा भारतका तत्कालीन रक्षामन्त्री मनोहर पर्रिकरले पनि भारत सधैं ‘पहिले प्रयोग नगर्ने’ नीतिमा बाँधिन नसक्ने बताएका थिए ।
भारतका धेरै रक्षा विश्लेषकहरूले पनि पहिले प्रयोग नगर्ने नीतिको आलोचना गर्दै आएका छन् ।
पाकिस्तानको लागि सिन्धु जल सन्धिको पानी र कराची बन्दरगाह दुबै उसको लागि जीवनरेखा (लाइफलाइन) जस्तै छन् । त्यसैले भारतसँग तनाव बढ्दा पाकिस्तान यी दुई कुरालाई सबैभन्दा बढी गम्भीरतासाथ लिन्छ ।
नजम सेठी भन्छन्, ‘भारतले एकै रातमा पानी रोक्न सक्दैन । पानी रोक्न भारतलाई कम्तिमा पाँचदेखि दश वर्ष लाग्न सक्छ । यदि भारतले यो निर्णय कार्यान्वयन गर्यो भने चीनले पनि भारतसँग उस्तै व्यवहार गर्न सक्छ । भारत केही हदसम्म त संकट ल्याउन सक्छ तर पानी पूरै रोक्न सक्दैन । भारत इजरायल होइन र हामी फलिस्तीन होइनौं । भारतले एलओसी (लाइन अफ कन्ट्रोल) मा तनाव बढाउनेछ । भारतले युद्धविराम तोड्नेछ र यस्तो अवस्थामा हामीलाई पश्चिमी सीमाबाट एलओसीमा फौज सार्नुपर्नेछ । तर पाकिस्तानको अर्थतन्त्र राम्रो नभएकाले समस्याहरू थप बढ्नेछन् ।’
बिहीबार पाकिस्तानको नेशनल सेक्युरिटी कमिटीले पत्रकार सम्मेलनमा भनेको थियो, ‘सिन्धु जल सन्धिअन्तर्गत पाकिस्तानले पाउनुपर्ने पानी कुनै पनि किसिमले रोकिन्छ वा मोडिन्छ भने त्यसलाई युद्धको रूपमा लिनेछ र सम्पूर्ण शक्तिसाथ जवाफ दिनेछ।’
भारतका रक्षा विश्लेषक राहुल बेदीलाई बीबीसी हिन्दीले सोध्यो कि पाकिस्तान साँच्चिकै सिन्धु जल सन्धि निलम्बन वा कराची पोर्ट ब्लकलाई युद्धको कार्यको रूपमा लिन्छ ?
राहुल बेदी भन्छन्, ‘पाकिस्तानका जनरल खालिद किदवईले पनि यस्तै कुरा गरेका थिए । पाकिस्तानका लागि यी दुई नै जीवनरेखा हुन् । यदि सिन्धु जलको पानी पाकिस्तानलाई नपुग्यो भने उसको अर्थतन्त्र ध्वस्त हुनेछ र यदि कराची पोर्टलाई भारतले अवरुद्ध गर्यो भने पाकिस्तान पूर्ण रूपमा अलग हुनेछ । कराची पोर्टबाटै पाकिस्तानको आर्थिक गतिको मुख्य आधार सञ्चालन हुन्छ । म पनि विश्वास गर्छु कि पाकिस्तान यी दुबै कुरालाई सामान्य रूपमा हेर्ने छैन ।’
के भारतसँग कराची पोर्टलाई ब्लक गर्ने क्षमता छ ?
राहुल बेदी भन्छन्, ‘भारतको नौसेना अहिले निकै राम्रो स्थितिमा छ र कराची पोर्टलाई ब्लक गर्ने क्षमता राख्छ ।’
राहुल बेदी थप्छन्, ‘मलाई अर्को चिन्ता के छ भने, शिमला सम्झौताबाट बाहिरिएको कारण एलओसी (लाइन अफ कन्ट्रोल) को कुनै अर्थ बाँकी छैन । अर्थात्, भारत वा पाकिस्तान दुबै एक–अर्काको भूमिमा ताकतका बलमा पसेर कारबाही गर्न सक्छन् । शिमला सम्झौतामा एलओसीलाई एक प्रकारको डिफ्याक्टो सिमा मानिएको थियो, तर अहिले पाकिस्तानले भनिरहेको छ कि हामी यसलाई मान्दैनौं ।’
१९७१ भन्दा फरक परिणाम
भारतका लागि पाकिस्तानका पूर्व उच्चायुक्त अब्दुल बासित अहिलेको पाकिस्तान १९७१ को जस्तो छैन र अहिले युद्ध भए नतिजा फरक हुन सक्ने बताउँछन् ।
राहुल बेदीले भने, ‘पाकिस्तान १९७१ जस्तो छैन र भारत पनि छैन । तर यो सत्य हो कि १९७१ मा भारतलाई जुन स्तरको फाइदा थियो, अहिले त्यो हुँदैन । यसको मुख्य कारण दुबै देशसँग अहिले परमाणु हतियार छन् । अहिलेको अवस्था हेर्दा मलाई डर लाग्छ, तर एउटा कुरा आश्वस्त बनाउँछ – मलाई लाग्छ, चीन र रूसले युद्ध हुन दिने छैनन् । रूस भारतसँग हुनेछ र चीन पाकिस्तानसँग । तर यी दुबै देश आपसमा लड्ने छैनन् । त्यसैले दुबै देशले भारत र पाकिस्तानबीच युद्ध हुन नदिने प्रयास गर्नेछन् ।’
पाकिस्तानले भारतविरुद्ध आफ्नो हवाई क्षेत्रको प्रयोगमा पनि रोक लगाएको छ ।
पाकिस्तानी समाचार च्यानल जियो टिभीसँग पाकिस्तान चाइना इन्स्टिच्युटका अध्यक्ष मुशाहिद हुसैन सैयदले भने, ‘यसबाट भारतलाई लाखौं डलरको नोक्सान हुनेछ र अन्य देशहरूसँग दूरी बढ्नेछ ।’
मुशाहिद हुसैनले थपे, ‘भारतसँग पाकिस्तानको व्यापार दुबईमार्फत भइरहेको थियो । तर अब यसलाई पनि बन्द गर्ने निर्णय लिइएको छ ।’
पाकिस्तानी पत्रकार कामरान खानसँगको कुराकानीमा पाकिस्तानका रक्षा विश्लेषक सैयद मोहम्मद अलीले भने, ‘गत ७८ वर्षमा पहिलो पटक भारतले औपचारिक रूपमा पानी रोक्ने कुरा उठाएको छ । पाकिस्तानका २४ करोड जनताको जीवन यस पानीमा निर्भर छ र यदि यी जीवनहरू संकटमा परे भने हामी जे पनि गर्न सक्छौं ।’
‘१९७१ मा भारतको कूटनीतिक जित भएको थियो किनभने पाकिस्तानले एलओसीलाई मान्यता दिएको थियो । तर अहिले शिमला सम्झौतामाथि पाकिस्तानले स्थगन गरेको छ । अब कुनै एलओसी छैन’ उनले भने ।
सैयद मोहम्मद अलीले भने, ‘यदि भारतले पानी रोकेर हाम्रो कृषि प्रणाली ध्वस्त गर्यो भने यो त्यस्तो क्षति हुनेछ जसको भरपाई गर्न गाह्रो हुनेछ । पाकिस्तानको अर्थतन्त्र कृषि आधारित छ । त्यसैले पाकिस्तानले यो पीडा सहन सक्ने छैन । भारत पहिले नै सिन्धु जल सन्धिका पानी रोक्ने तयारी गरिरहेको छ र पाकिस्तानतर्फको बहाव पनि कम गरेको छ । पाकिस्तानले अब चीनसँग पनि सहकार्य गर्नुपर्नेछ ।’
पानी पाकिस्तानको लागि रातो रेखा हो र भारतले यदि यो अवरोध गर्यो भने त्यसका नतिजा निकै खतरनाक हुने उनको भनाइ छ ।
धेरै विशेषज्ञहरूले सिन्धु जल सन्धि र शिमला सम्झौताहरूलाई सुरक्षात्मक जाल (सेफ्टी नेट)को रूपमा हेर्छन् ।
दक्षिण एसिया मामिलाका विश्लेषक माइकल कुगलम्यानले बेलायती पत्रिका फाइनान्सियल टाइम्ससँग भने, ‘सिन्धु जल सन्धि र शिमला सम्झौताले दुबै देशहरू बीच तनावका बेला पनि संवाद र सहकार्यको ढोका खुला राखेको थियो । तर यी सम्झौताहरूबाट बाहिरिएपछि भारत र पाकिस्तान जटिल स्थितिमा पुग्न सक्छन् । मलाई लाग्छ अहिले भारत र पाकिस्तानको अवस्था देखेर विश्व समुदायले चिन्ता गर्नुपर्ने समय आएको छ । पहलगाम हमलापछि भारतले केही महत्त्वपूर्ण निर्णयहरू गर्यो र त्यसपछि पाकिस्तानले पनि । यद्यपि दुबै देशहरूमा ठूलो दबाब छ । टकरावको सम्भावना निकै उच्च छ ।’
सैन्य शक्तिमा को बलियो ?
भारत र पाकिस्तानको सैन्य शक्ति तुलना गर्दा, सामान्यतया भारतलाई बढी बलियो मानिन्छ। यद्यपि दुबै देशहरूको सैन्य शक्ति आफ्नै विशेषतामा आधारित छ र केही क्षेत्रहरूमा समान शक्तिमा छन् । यहाँ भारत र पाकिस्तानको सैन्य शक्तिको तुलनात्मक विश्लेषण गरिएको छ:
सक्रिय र रिजर्भ जनशक्ति
भारतको सक्रिय सैनिक संख्या १४ लाख ५५ हजार ५५० छ भने पाकिस्तानको सक्रिय सैनिक संख्या ६ लाख ५४ हजार छ । भारतको रिजर्भ सेना ११ लाख ५५ हजार जनाको छ । जबकि पाकिस्तानको रिजर्व ५ लाख ५० हजार छ ।
रक्षा बजेट
भारतको रक्षा बजेट २०२४–२५ मा करिब ७४ अर्ब डलर रहेको छ जुन विश्वको तेस्रो ठूलो रक्षा बजेट हो । पाकिस्तानको रक्षा बजेट भने १०.३ अर्ब डलर आसपास रहेको छ ।
हवाई शक्ति
भारतको हवाई शक्ति २ हजार ३६९ विमानहरूको साथमा बलियो छ । यसमा राफाल जेट्स र एस- ४०० वायु रक्षा प्रणाली जस्ता अत्याधुनिक प्रविधिहरू समावेश छन् । पाकिस्तानको हवाई शक्ति १ हजार ४१३ विमानहरूको साथमा रहेको छ । जसमा मुख्यतः चीन र अमेरिकाबाट प्राप्त विमानहरू छन् ।
स्थल सेना
भारतसँग ४ हजार ६१४ ट्याङ्क र १ लाख ५१ हजार २४८ बख्तरबन्द सवारीहरू छन् । पाकिस्तानसँग ३ हजार ७४२ ट्याङ्क र ५२ हजार बख्तरबन्द सवारीहरू छन् । यसबाट भारतको स्थल सेना बलियो देखिन्छ ।
नौसेना शक्ति
भारतको नौसेना २९० जहाजहरूमा आधारित छ । जसमा विमानवाहक पोत र परमाणु पनडुब्बीहरू पनि समावेश छन् । पाकिस्तानको नौसेना भने १४८ जहाजहरूको साथमा रहेको छ ।
परमाणु हतियार
भारतसँग १६४ परमाणु वारहेड्स छन् । जबकि पाकिस्तानसँग १७० परमाणु वारहेड्स छन् । यी परमाणु हतियारहरूको अस्तित्वले दुवै देशको सैन्य रणनीतिमा महत्त्वपूर्ण स्थान राख्दछ ।
रणनीतिक सन्दर्भ:
भारतको सैन्य शक्ति ठूलो जनशक्ति र उच्च बजेटमा आधारित छ भने पाकिस्तानको रणनीति मुख्यतः परमाणु हतियार र चीनसँगको रणनीतिक साझेदारीमा आधारित छ । हालको तनावको बीचमा पाकिस्तानले भारतको सिन्धु जल सन्धि निलम्बनको कदमलाई युद्धको घोषणा सरह मानेको छ । भारतको सैन्य प्रविधि र परमाणु क्षमतामा अग्रता रहेको भए पनि पाकिस्तानको सैन्य शक्ति पनि कमजोर छैन ।
एजेन्सीहरुको सहयोगमा
प्रतिक्रिया