रसुवा भन्सारमा आएको परिवर्तन: राजस्व संकलनमा उछाल, बढी कर तिर्नु पर्दा व्यवसायी रुष्ट
विगतमा दरबन्दी भन्दा बढी कर्मचारी हुने रसुवागढी भन्सार कार्यालयमा अहिले दरबन्दी अनुसारका कर्मचारी पनि हुँदा समेत लक्ष्य भन्दा बढी राजस्व मात्रै संकलन भएको छैन, व्यवसायीले भन्सार मूल्यांकनमा कडाइ भएको भन्दै जाँच पास ठप्प बनाउनु पर्ने अवस्था समेत आएको छ ।
रसुवागढी । रसुवागढी भन्सारबाट आयात निर्यातको कारोबार गर्ने व्यवसायीहरू गत मंसिरदेखि सिंहदरबार र भन्सार विभागमा डेलिगेसन जान थालेका थिए ।
व्यवसायीले सिंहदरबार र भन्सार विभाग धाउनुको मुख्य कारण थियो,’रसुवा भन्सार कार्यालयका प्रमुख भन्सार अधिकृत रामप्रसाद पाठकलाई सरुवा गराउने ।’
व्यवसायीको टोलीले अर्थमन्त्री डा. प्रकाश शरण महत,, अर्थसचिव कृष्णहरी पुष्कर र राजस्व सचिव रामप्रसाद घिमिरे र भन्सार विभागका महानिर्देशक शोभाकान्त पौडेलसँग भेट गर्दै रसुवा भन्सार प्रमुख अनावश्यक दुःख दिएको गुनासो गर्यो ।
उक्त टोलीले रसुवा भन्सार कार्यालयबाट पाठकलाई नहटाउँदा सम्म व्यापार गर्न नसकिने भनाई राख्यो ।
भन्सार प्रमुख पाठकले आफूहरूले सँग समन्वय नगरेको तथा निकै रुखो व्यवहार गरेको व्यवसायीहरूको मुख्य गुनासो थियो।
अर्थमन्त्री डा. महत, अर्थमन्त्रालय र भन्सार विभागका उच्च अधिकारीले व्यवसायीको माग सम्बोधन गर्ने आश्वासन दिए ।
तर, व्यवसायीले आश्वासन पाएको लामो समय सम्म भन्सार प्रमुख पाठकको सरुवा भएन ।
अर्थ मन्त्रालय र विभागमा पटक पटक गुनासो गर्दा समेत पाठकको सरुवा नभएपछि व्यवसायीले पुस २३ गतेबाट रसुवा भन्सारबाट हुने सबै जाँच पास ठप्प बनाए ।
भन्सार जाँच पास रोकिएपछि व्यवसायीले अर्थ मन्त्रालयमा भएको छलफलमा भन्सार प्रमुख पाठकले प्रज्ञापनमा घोषणा गरिएको मूल्य मनोमानी ढंगले बढाउँदै बढी राजस्व लिइरहेको, अत्यधिक जरिवाना लिएर व्यवसायीलाई दुःख दिएकाले आफूहरूले जाँच पास ठप्प पार्नु परेको बताए ।
तर, सञ्चारमाध्यममा रसुवा भन्सारले जाँच पास गरेको गाडी पटक पटक विभागले चेकजाँच गर्दै दुःख दिएकाले जाँच पास रोक्नु परेको बताए ।
व्यवसायी बुद्धराज बस्नेतले रसुवागढी भन्सारमा ‘ग्रिन च्यानल’बाट जाँच पास भएका गाडीमा विभागले चेकजाँच गर्दै दुःख दिएकाले विरोध गर्नु परेको क्लिकमाण्डुलाई बताएका थिए ।
भन्सार विन्दुबाट जोखिम नभएका समान ग्रिन च्यानलबाट, सामान्य जोखिम हुने सामान एलो च्यानल र जोखिम हुने सामानहरू रेड च्यानलबाट जाँच पास हुने गर्छन् ।
लक्ष्य अनुसार राजस्व संकलन नभएर दबाबमा आएको भन्सार विभागले भन्सार बिन्दुबाट चेकजाँच भएर छुट्ने गाडीमा छड्के अनुगमन बढाएको छ ।
भन्सार विभागका साथैं राजस्व अनुसन्धान विभागले समेत छाड्ने अनुगमन बढाएपछि पछिल्लो समय प्राय सबै भन्सार विन्दुमा मिलेमतो गर्दै सामान जाँच पास गर्ने क्रम घटेको छ ।
भन्सार विभागले अनलाइन प्रणाली मार्फत समेत निगरानी बढाएपछि भन्सार विन्दुमा मुल्यांकन घटाएर र एउटा सामानलाई अर्को भन्दै जाँच पास गर्ने क्रममा ठुलो गिरावट आएको व्यवसायीहरू स्वीकार गर्छन् ।
रसुवा भन्सार विन्दुबाट कारोबार गर्ने व्यवसायीहरूले सार्वजनिक रूपमा भन्सार कार्यालयले कडाइ गरेको विषय उठाउन सकेनन् । अर्थ मन्त्रालयमा भने जसरी पनि पाठकलाई हटाउनै पर्ने माग गरे ।
तर,अर्थमन्त्री महत व्यवसायीका कुरा सुन्दै पाठकलाई हटाउन तयार भएनन् ।
कुनै पनि तहबाट भन्सार प्रमुख पाठकलाई सरुवा गर्ने आश्वासन नपाएपछि माघ ७ गतेबाट रसुवा भन्सारमा जाँच पास सुचारु गर्न व्यवसायी बाध्य भएका थिए ।
रसुवा भन्सारबाट व्यवसाय गर्ने व्यवसायी बस्नेतले आफूहरूको गुनासो सम्बोधन गर्न सरकार तयार भएकाले जाँच पास सुरु गरिएको बताए । तर, सरकारले कुन गुनासो सम्बोधन गर्यो भन्ने विषयमा केही खुलाउन सकेनन् ।
‘विगतमा मन्त्रीहरूले रसुवा भन्सार प्रमुख पठाउँदा निश्चित कुनै सम्झौता भएर पठाउने गरेका थिए । तर, यस पटक मन्त्री महतले भन्सार प्रशासन सुधार गर्ने जिम्मेवारी दिँदै पाठकलाई पठाएका थिए,’ भन्सार विभागका एक अधिकारीले भने,’कुनै रकम कबोल नगरी रसुवा भन्सार पुगेकाले पाठकलाई काम गर्न सजिलो भएको हो ।’
रसुवामा देखिएको परिवर्तन
क्लिकमाण्डुकर्मी प्रमुख भन्सार अधिकृतले जाँच पास स्वीकृत गरेको विषयमा बुझ्न भन्सार कार्यालय रसुवा पुग्दा भन्सार कार्यालय भन्सार एजेन्टले भरिएको थियो ।
भन्सार जाँच पास गर्नु भन्दा अघि एजेन्टले कुन सामान कति मूल्यमा आयात भएको हो, आयातकर्ता र उत्पादक को हो लगायतका विवरण खुलाएर प्रज्ञापन पत्र भरेका हुन्छन् ।
प्रज्ञापन पत्रमा उल्लेख भए अनुसार गाडीमा सामान भए/नभएको यकिन गर्ने पहिलो जिम्मेवारी नायव सुब्बाको हुने गर्छ । ग्रिन च्यानलबाट आउने सामान प्राय एक एक गरी हेरिँदैन । तर, रेड र एलो च्यानल भन्दै घोषणा गरिएका समानहरू एक एक गरी हेर्ने गरिन्छ ।
भन्सार छली हुने जोखिमबाट आधारमा समानहरूलाई कुन च्यानलबाट ल्याउन दिने भन्दै वर्गीकरण गरिएको हुन्छ ।
नायब सुब्बाले हेरिसकेपछि भन्सार अधिकृतले प्रज्ञापन पत्रमा उल्लेख भए अनुसार समान भए नभएको तथा प्रज्ञापन पत्रमा घोषणा भएको मूल्य उपयुक्त भए/नभएको यकिन गर्छन् ।
कम राजस्व तिर्न खरिद मूल्य घटाएको लागेमा भन्सार अधिकृतले प्रज्ञापनमा घोषणा गरिएको मूल्यमा जाँच पास हुन नसक्ने भएकाले अतिरिक्त मुल्यमा मात्रै जाँच पास गर्नु पर्ने कार्यालय प्रमुखलाई सिफारिस गर्छन् ।
कार्यालय प्रमुखलाई भन्सार अधिकृतले बढाउन प्रस्ताव गरेको खरिद मूल्य स्वीकृत गर्ने वा नगर्ने र भन्सार अधिकृतले प्रस्ताव गरे भन्दा रकम बढाउने वा घटाउने अधिकार हुन्छ ।
यही अधिकारको दुरुपयोग गर्दै भन्सार विन्दुमा ठुलो घोटाला हुने गर्छ । बढी भन्सार महसुल लाग्ने समूह वा कम भन्सार महसुल लाग्ने समूह जतासुकै वर्गीकरण (कुन हार्मोनाइजेसन कोडमा सामान घोषणा) गर्न सक्ने तथा जाँच पास गर्ने मूल्य कति राख्ने भन्दै निर्णय गर्ने अधिकार भन्सार अधिकृतलाई हुन्छ ।
यदि भन्सार अधिकृतले गरेको मुल्यांकन तथा सामान वर्गीकरणमा चित्त नबुझे व्यवसायीले महानिर्देशकको नेतृत्वमा हुने मुल्यांकन समितिमा उजुरी दिनु पर्ने, मुल्यांकन समितिले गरेको फैसलामा चित्त नबुझे राजस्व न्यायाधिकरण र त्यहाँको फैसलामा पनि चित्त नबुझे सर्वोच्च अदालत जानु पर्छ ।
यी सबै प्रक्रियामा लाग्ने समय निकै लामो भएको तथा प्रक्रिया झन्झटिलो भएकाले प्राय व्यवसायीहरुले भन्सार अधिकृतले तोक्ने खरिद मूल्यका आधारमा राजस्व तिर्ने गर्छन् ।
व्यवसायीहरूले कम भन्सार तिर्न खरिद मूल्य घटाउन गर्ने भएकाले भन्सार अधिकृतले इन्टरनेटमा त्यस्ता सामानहरू मूल्य खोज्दै खरिद मूल्य तय गर्ने गर्छन् ।
क्लिकमाण्डुकर्मी भन्सार कार्यालय पुग्दा सावर बुटको मुल्य प्रति जोर १० डलरमा गर्ने प्रस्ताव गरिएको थियो । भन्सार प्रमुख पाठकले सावर सुजको मुल्यांकन १७ डलरमा हुनु पर्ने निर्णय गरे ।
भन्सार एजेन्टले प्रति गोटा २ डलर घोषणा गरेको स्व पिस ल्याम्पलाई भन्सार अधिकृतले ४ डलरमा जाँच पास गर्नु पर्ने प्रस्ताव गरे । तर, प्रमुख भन्सार अधिकृतले उक्त सामान ५ डलरमा जाँसपास गर्नु पर्ने निर्णय गरे ।
यस्तै, भन्सार एजेन्टले प्रज्ञापन पत्रमा एक दर्जन युज एण्ड थ्रो पेस्ट र ब्रसको मूल्य २५ सेन्ट भएको घोषणा गरेका थिए । तर, प्रमुख भन्सार प्रशासक पाठकले एक दर्जन १२० सेन्टमा मुल्यांकन गर्नु पर्ने निर्णय गरे । यस्तै,बेल्टको मूल्य ०.५ डलरबाट १ डलर, सुती कपडा प्रतिमिटर ०.६ सेन्टबाट ०.७५ सेन्टमा मुल्यांकन गर्दै भन्सार तिर्नु पर्ने निर्णय गरिएको थियो ।
भन्सार एजेन्टले फेसियल मसाज किटको खरिद मूल्य प्रति गोटा १.७५ डलर घोषणा गरेको थियो। भन्सार अधिकृत नवराज चौंलागाईले गुगलमा सामानको इमेज सर्ज गर्दै अन्तर्राष्ट्रिय बजारको बिक्री मूल्य पत्ता लगाए। सोही आधारमा प्रमुख भन्सार अधिकृतले उक्त सामानको मूल्य प्रति गोटा २.५ डलर कायम गरेका थिए ।
भन्सारमा ठुलो मान्छेले लगाउने कट्टु र टिर्सटलाई बच्चाले लगाउने भन्दै जाँच पास हुने देखी मेटलको सामानलाई प्लास्टिक भन्दै मिलेमतोमा जाँच पास हुने गरेको थियो । जसको लाभ भन्सार एजेन्ट देखी जाँच पासमा संलग्न सबै कर्मचारीले पाउने गरेका थिए ।
भन्सार विभागले बढाएको छड्के अनुगमन र भन्सार विन्दु भएको कडाइले मिलेमतोमा हुने जाँच पास केही कम भएको भन्सार एजेन्टहरूले क्लिकमाण्डुकर्मिलाई जानकारी दिए ।
हाल प्रज्ञापन पत्रमा एउटा सामानलाई अर्कै घोषणा गरेको पाइए र खरिद मूल्य घटाएको पाइए भन्सार ऐनको दफा ५७ अनुसार जरिवाना र थप शुल्क लिन थालिएको छ ।
विगतमा रसुवा भन्सार कमाई हुने कार्यालयको रूपमा चिनिदा दरबन्दी भन्दा दोब्बर बढी कर्मचारीको भिड हुन्थ्यो । विभिन्न निकायमा धाएर कर्मचारीको सरुवा हुने अवस्था थियो । अहिले भने दरबन्दी अनुसार कर्मचारी मात्रै भन्सार कार्यालयमा छन् ।
प्रमुख भन्सार प्रशासक पाठक आफूले राज्यले दिएको जिम्मेवारी पुरा गर्ने प्रयास गरिरहेको बताउँछन् ।
‘कार्यालय प्रमुखलाई विभिन्न दबाब आउँछन् । तर म यहाँ रमाइरहेको छु,’पाठकले भने,’मन्त्री ज्यू, सचिव ज्यूहरू र महानिर्देशकले कुनै दबाब दिनु भएको छैन । विभिन्न डेलिगेसन जाँदा समेत मलाई काम गर्न भनिरहनु भएको छ ।जसले गर्दा सहज भएको हो ।’
दोलखा घर भएका ट्रक चालक केशव खड्का भन्सारले पछिल्लो समय कडाइ गरेको बताउँछन् ।
यस्तै, रसुवाको घट्टेखोला घर भएका कामी ग्याल्बु तामाङ नयाँ चिफ(प्रमुख भन्सार अधिकृत)आएपछि व्यवसायीहरू डराएको बताउँछन् ।
‘चिफले व्यवसायीको कुरा सुन्दैन भन्ने सुनिन्छ,’ तामाङले भने,’व्यापारी र चिफको के कुरा मिलेन । त्यो त हामीलाई पनि थाहा हुँदैन । ‘
रसुवागढीमा ट्रक चलाउने अर्जुन लामा रसुवागढी भन्सारमा विगत भन्दा शान्त भएको बताउँछन् ।
‘अहिले कर्मचारीले कति घुस माग्छन् भन्ने ठ्याक्कै भन्सार एजेन्टलाई थाहा होला,’ लामाले भने,’कर्मचारीहरूले अहिले रसुवामा पहिला जस्तो कमाई हुँदैन भनेको सुनिन्छ। ‘
राजस्व संकलन १०८ प्रतिशतले बढ्यो
भन्सार विभागले साउनमा रसुवा भन्सार कार्यालयलाई ११ अर्ब ९४ करोड २३ लाख रुपैयाँ राजस्व संकलन गर्ने लक्ष्य दिएको थियो । तर, असोजसम्म लक्ष्य भन्दा दोब्बर राजस्व संकलन भएपछि विभागले कार्यालयको लक्ष्य बढाएर २० अर्ब ९९ करोड रुपैयाँ पुर्याएको रसुवा भन्सार अधिकृत नवराज चौलागाईं बताउँछन् ।
रसुवा भन्सार नाकाबाट हुने आयातमा भएको वृद्धि कार्यालयले चालु आर्थिक वर्षको माघ मसान्तसम्म संशोधित लक्ष्य भन्दा ८.७ प्रतिशत बढी राजस्व संकलन गरेको छ ।
कार्यालयले माघ मसान्तसम्म १० अर्ब ८७करोड रुपैयाँ राजस्व उठाउने लक्ष्य राखेकोमा११ अर्ब ८२ करोड रुपैयाँ राजस्व संकलन गरिसकेको छ।
जुन गत वर्ष भन्दा २९७ प्रतिशत बढी हो ।
गत वर्ष माघ मसान्तमा कार्यालयले ३ अर्ब ९८ करोड रुपैयाँ राजस्व संकलन गरेको थियो ।
कार्यालयले भन्सार चेक जाँचमा कडाइ गर्नुको साथै रसुवा नाकाबाट हुने व्यापार बढ्दा राजस्व संकलन बढेको कार्यालय प्रमुख पाठक बताउँछन् ।
रसुवा भन्सार कार्यालयले इन्फोर्समेन्ट बढाएको दण्ड जरिवानाबाट संकलन भएको राजस्वले पनि देखाउँछ ।
गत वर्ष माघ मसान्तसम्म दण्ड जरिवानाबाट १९ करोड २२ लाख रुपैयाँ राजस्व संकलन भएकोमा चालु आर्थिक वर्षको सोही अवधिमा दण्ड जरिवानाबाट मात्रै ३४ करोड ३ लाख रुपैयाँ राजस्व संकलन भएको छ ।
दण्ड जरिवानाबाटबाट गत वर्षभन्दा १७७ प्रतिशत बढी राजस्व संकलन छ ।
गत वर्ष भन्दा भन्सार विन्दुबाट हुने आयात १७९ प्रतिशतले बढेकाले जरिवानाबाट संकलन हुने राजस्वको वृद्धिदर स्वाभाविक नै छ । तर, राजस्वका दरहरू खासै परिवर्तन नभएको अवस्थामा आयात १७९ प्रतिशतले बढ्दा राजस्व संकलनमा २९७ प्रतिशतले बढ्नुमा भन्सार प्रशासनले केही कडाइ गरेको देखिन्छ ।
गत वर्ष माघ मसान्तसम्म रसुवा भन्सारबाट १७ अर्ब ५४ करोड रुपैयाँ बराबरको आयात हुँदा ३ अर्ब ९८ करोड रुपैयाँ राजस्व संकलन भएको थियो । चालु आर्थिक वर्षमा ३१ अर्ब ४८ करोड रुपैयाँ बराबरको आयात हुँदा ११ अर्ब ८३ करोड रुपैयाँ राजस्व संकलन भएको छ ।
रसुवा टिपुरेका स्थानीयहरू भन्सार कार्यालयका कर्मचारीले यस पटक विगतमा जस्तो मोलमोलाइ नगरेको बताउँछन् । ‘भन्सारका कर्मचारीले पैसा खाएनन् भने कानुन अनुसार हुने पनि काम गर्दैनन्,’एक स्थानीयले भने,’अहिलेका कर्मचारीहरूले हाँकाहाँकी बार्गेनिङ गरेको सुनिएको छैन। भन्सार एजेन्टहरूले काम छिटो गरे बापत आफैँ अफर गर्ने पैसा भने कर्मचारीले लिन्छन् भन्ने सुन्छु।’
जाँच पास ठप्पमा सिल्क ट्रान्सपोर्ट कनेक्सन
गत भदौ २९ गते नेपाल इन्टर मोडेल यातायात विकास समितिले ट्रान्स सिल्क टर्मिनल प्राइभेट लिमिटेडलाई तातोपानी सुख्खा बन्दरगाह सञ्चालन गर्ने दिने गरी सहमति गरेको थियो ।
५ वर्षका लागि भएको सम्झौता अनुसार कम्पनीले समितिलाई कम्पनीले पाँच वर्षको लागि ११ करोड ७० लाख रुपैयाँ तिर्नु पर्छ ।
तर, पछिल्लो ४ महिना कम्पनीले आफैँले निर्धारण गरेको लक्ष्य अनुसार पैसा उठाउन नसकेपछि सिल्कले रसुवागढी भन्सारको व्यापार घटाउन व्यवसायीलाई उचालेको हुन सक्ने भन्सार विभागका अधिकारी बताउँछन् ।
हुन पनि रसुवागढी भन्सारबाट जाँच पास रोकिएपछि तातोपानी भन्सारबाट हुने आयात बढेको छ । रसुवागढी नाकाबाट आयात हुँदै आएका एमजी लगायतका केही विद्युतीय गाडी तातोपानी नाकाबाट आयात हुन थालेका छन् ।
रसुवागढी भन्सारको सट्टा तातोपानी भन्सार पूर्ण क्षमतामा सञ्चालनमा ल्याउन सक्दा ड्राइपोर्टको हुने कारोबार बढ्छ । त्यसले सिल्क ट्रान्सपोर्टको समेत आम्दानी बढ्ने छ । जसले गर्दा सिल्क ट्रान्सपोर्टका प्रबन्ध निर्देशक रमेश शेर्पाले सिन्धुपाल्चोकका केही व्यवसायीलाई प्रयोग गर्दै रसुवा भन्सारमा अवरोध सिर्जना गराउने प्रयास गरेको आशंका छ ।
हाल रसुवागढी नाकाबाट व्यापार गर्ने अधिकांश व्यक्ति सिन्धुपाल्चोकका भएकाले समेत तातोपानी नाका चल्ला सिन्धुपाल्चोकको अर्थतन्त्र चलायमान हुने र त्यसले आफूलाई लाभ हुने केही व्यवसायीको स्वार्थ भएको भन्सार कार्यालयका कर्मचारीहरू बताउँछन् ।
अहिले रसुवागढी नाकाबाट २४ किलोमिटर दुरीमा रहेको पाङसिङसम्म ठुला ट्रकमा सामान आउने गर्छ । रसुवा जिल्लामा घर भएका ड्राइभरले करिब ५ हजार रुपैयाँ भाडा लिएर पाङसिङबाट रसुवागढी सम्म गाडी ल्याउने गर्छन् ।
सानो गाडी काठमाडौँ सम्म पुर्याएको सवारी चालकले ९ हजार सम्म लिने र अन्य सामानहरू कन्टेनरमा काठमाडौँ जाने गर्छ ।
यस्तै, रसुवा भन्सारको अव्यवस्थित यार्डमा महिला र पुरुष गरी ६१० जनाले काम गर्ने गरेका छन् । त्यसले पनि रसुवाका स्थानीयलाई भन्सार चल्दा फाइदा नै भएको छ ।
भन्सारको यार्डमा कामदार व्यवस्थापनको काम गर्ने फुर्पु छेडेन तामाङ तिमुरे भन्सारमा पूर्वाधार बन्न नसक्दा काम गर्न समस्या भए पनि भन्सार नचल्दा कयौँ स्थानीयको रोजी रोटी खोसिने बताउँछन् ।
‘कर्मचारी र व्यापारीको कुरा नमिलेर स्थानीयलाई मर्का पर्नु हुँदैन भन्ने हाम्रो भनाई हो,’ तामाङले भने,’हामीले काम गर्न पाउनु पर्छ । यहाँको पूर्वाधारमा सुधार हुनु पर्छ ।’
शरद ओझा
