हजारौंको थाकथलो उठाएर बनेका फुटपाथ र सडकमा व्यापार गर्न दिनु कानुनविपरीत: बालेन

काठमाडौं । काठमाडौं महानगरपालिकाका मेयर बालेन्द्र शाह (बालेन)ले हजारौं काठमाडौंबासीको घर भत्काएर, जग्गा अधिग्रहण गरेर बनेको फुटपाथ र सडक बनाउने ठाउँमा व्यापार र व्यवसाय दिन नमिल्ने बताएका छन् ।

फुटपाथ व्यवसायीको हकका लागि भन्दै उभिएर आन्दोलन गरिरहेका ईः लाई सम्बोधन गर्दै मेयर शाहले जारी गरेको विज्ञप्तिमा हजारौं काठमाडौंबासीको जग्गा अघिग्रहण गरेर बनाइएका फुटपाथ र सडकमा व्यापार व्यवसाय गर्न दिनु उनीहरुप्रति अन्याय मात्र नभएर अधिग्रहण गर्दाको प्रयोजनभन्दा फरक प्रयोजनमा प्रयोग गरिनु कानुनको समेत बर्खिलाप हुने बताएका छन् ।

मेयर शाहले यसअघि आफ्नै स्टेटसमार्फत आन्दोलनरत ईःमाथि कुनै राजनीतिक दल वा उनीहरुको नेतालाई भेट्नुपर्ने भन्दै कतैबाट परिचालित भएको आरोप लगाएका थिए । तर, आफ्नै पुरानो स्टेटसको खण्डन गर्दै बालेनले बुधबार जारी गरेको विज्ञप्तीमा ईः कुनै पार्टी वा कसैबाट पनि परिचालिति नभएको र कसैले त्यसो भनेमा पनि नपत्याउने उल्लेख गरेका छन् ।

शाहले आफूले वार्तामा बस्न गरेको आग्रह ई:ले नमानेको आरोप लगाएका छन् । बालेनले लेखेका छन्, ‘तपाईं जे कुराका लागि उभिनु भएको छ, त्यसका लागि एउटा सूचनाको हक प्रयोग गरेर पत्र दिएको भए पनि पर्याप्त हुन्थ्यो । तपाईंले त्यो संस्थागत बाटो नसमात्नुमा भने दुःख लागेको छ ।’

शाहले फुटपाथमा व्यापार गर्नु गैरकानुनी भएको भन्दै परिस्थितिजन्य कुरा वा बाध्यतामा भावुक हुन सके पनि कानुनले हेर्ने गैरकानुनीभन्दा अलग नभएको बताएका छन् । फुटपाथ व्यवसायलाई निश्चित समयमा सञ्चालन हुन दिने विषयमा पनि बालेनले असहमति जनाएका छन् ।

बालेनले सहमतिको एउटा बुँदा संशोधन गरेपछि ई: पक्षसँगको वार्ता निष्कर्षविहीन

बिहान दुई घण्टा र बेलुकी दुई घण्टा पनि बालबालिका, दृष्टिबिहिन, गर्भवती, बिरामीहरु हिँड्ने भएकाले आपतकालीन अवस्थामा फुटपाथ पसल र ठेलागाडाहरुले अबरोध गर्ने बालेनको भनाइ छ ।

‘त्यस्तो आपतकालीन अवस्थामा फुटपाथका पसल र ठेलाहरुले अबरोध गर्छन्’ उनले लेखेका छन्, ‘१ हजार व्यक्तिको लागि ५० लाखको हिँड्ने अधिकार हनन गर्न वा तिनलाई जोखिममा राख्न मिल्दैन ।’

गत वर्ष काठमाडौं महानगरको कल सेन्टरमा आएका गुनासामध्ये २० प्रतिशतभन्दा धेरै गुनासा फुटपाथ व्यवसाय हटाउने सम्बन्धित रहेको भन्दै उनले सीमितका लागि यस्तो व्यवस्था गर्न नमिल्ने तर्क गरेका छन् ।

फुटपाथ बाहेकको कुनै जग्गामा व्यवसाय गर्न दिने विषय मेयरले मात्रै नभएर प्रधानमन्त्री वा मन्त्रिपरिषद्ले पनि अहिलेको कानुनमा टेकेर नमिल्ने उनको भनाइ छ ।
निजी जग्गाहरुमा अहिले सामूहिक बजारको अभ्यास भइरहेको उल्लेख गर्दै उनले आफूहले पनि फुटपाथ व्यापारीहरुलाई भृकुटीमण्डपमा व्यवस्थापन गर्न कोसिस गरेको तर समस्या समाधान नभएको बताएका छन् ।

उनले कतिपय जग्गामा आफूले चाहेर पनि व्यसाय गर्न दिन नसक्ने बताएका छन् । महानगरसँग त्यस्तो कुनै जग्गा भएमा आफूहरुले २ कोठाको शौचालय बनाउने बालेनको तर्क रहेको छ ।

हालको संविधान, सार्वजनिक सडक ऐनजस्ता सम्बन्धित विषयहरु आफूहरुले परिवर्तन गर्न नसक्ने र यी कानुनले फुटपाथ व्यवसाय गैरकानुनी भएकाले ती गैरकानुनी कुरामा आँखा चिम्लिएर बस्न नमिल्ने बालेनको भनाइ छ । ‘मैले चुनावी एजेन्डा बिर्सिएको छैन र बिर्सिन्न पनि । गरिबको सधैंको लागि बोल्दिने काठमाडौं महानगर छ । घोषणा पत्रको कुन पेजको कुन बुँदामा लेखेको छु भन्ने पनि थाहा छ ’ उनले भनेका छन् ।

ई:को आन्दोलनको समर्थन गर्ने राजनीतिक दलका नेताहरुको तर्कमा राजनीतिक बेइमानी रहेको बालेनको टिप्पणी छ ।

केपी ओली, बाबुराम भट्टराई, कमल थापा, गगन थापा, स्वर्णिम वाग्लेजस्ता नेताहरुको उपस्थिति र जायज मागहरु पूरा गर्नुपर्छ भन्ने तर्कमा राजनीतिक बेइमानी देखेको बालेनले उल्लेख गरेका छन् । उनले नेताहरु नै नियम बनाउने स्थानमा भएकाले नियम स्पष्ट किन नबनाएको भन्दै प्रश्न गरेका छन् ।

जायज मागहरु पूरा गर भन्ने कुरा गर्दा माग जायज र नाजायज भनेर छुट्याउने कानुन बनाउन किन नेताहरु नलागेको भन्दै प्रश्न गरेका छन् ।

उनले आन्दोलनरत पक्षलाई आफूहरुले कानुनको पालना गर्दा अवरोध नगर्न आग्रह गरेका छन् ।

यसो भन्छन् बालेन

प्रीय ई,
हामीलाई थाहा छ, तपाई कोहीबाट परिचालित अथवा कुनै पार्टीबाट प्रायोजित हुनुहुन्न । कसैले यस्तो भने पनि हामी पत्याउँदैनौँ । तपाईले उठाएका मागहरुलाई तपाई परिचालित हो भनेर पन्छाउन चाहन्नौँ । तर तपाई जे कुराका लागि उभिनु भएको छ, त्यसका लागि एउटा सूचनाको हक प्रयोग गरेर पत्र दिएको भए पनि प्राप्त हुन्थ्यो । तपाईले त्यो संस्थागत बाटो नसमात्नुमा भने दुख लागेको छ । दुवैजना वार्ता बसौँ न भन्दा पनि मान्नु भएन । ठिकै छ, तपाईको इच्छा भनेर त्यसका लागि पनि कुनै दुर्भावना वा अहम राख्ने कुरा हुन्न ।

अब फुटपाथ र त्यसमा हुने व्यापार व्यवसायका बारेमा हाम्रो धारणाहरुमा प्रवेश गरौँ –

१. फुटपाथ, बाटो तथा right of way मा व्यापार गर्नु गैरकानुनी हो । यसमा बाध्यता वा परिस्थितिजन्य कुराहरुले भावुक हुन सकिएला तर कानुनले हेर्ने गैरकानुनी भन्दा अलग होइन ।

२. समय छुट्याउने बारेमा पनि अवस्था फरक हुने रहेछ । बिहान दुई घण्टा र बेलुका दुई घण्टा पनि बालबालिका हिड्छन्, दृष्टिबिहिन हिड्छन्, गर्भवतिहरु हिड्छन्, बिरामीहरु हिड्छन् । त्यस्तै सोही समयमा आगलागीको घटना हुँदै नहुने होइन । मानिसहरु बिरामी नपर्ने होइनन् । त्यस्तो आपतकालिन अवस्थामा फुटपाथका पसल र ठेलाहरुले अवरोध गर्छन् । यहि कारणले सडक वा पेटीमा राखिने निर्माणका सामग्रीहरु पनि हटाइन्छन् । यसैले कसैको निर्माणका लागि वा १००० व्यक्तिहरुको लागि ५० लाख जना हिड्ने अधिकार हनन् गर्न वा तिनलाई जोखिममा राख्न मिल्दैन । गत एकबर्षमा काठमाडौँ महानगरको कल सेन्टरमा आएका २० प्रतिशत भन्दा ज्यादा गुनासोहरु जुन करिब १००० जति छन्, ति सबै फुटपाथबाट व्यापार व्यवसाय हटाउने सम्बन्धितका छन् ।

३. फुटपाथ बाहेक अन्य कुनै ठाउँमा मिल्छ कि भन्ने प्रसंगमा खाली ठाउजस्तो देखिने सार्वजनिक जग्गा व्यापार गर्न मेयरले मात्र होइन, प्रधानमन्त्री तथा मन्त्रिपरिषदले पनि अहिलेका ऐनकानुन टेकेर दिन मिल्दैन । निजी जग्गाहरुमा त अहिले पनि सामूहिक बजारको अभ्यास भइरहेकै छ । काठमाडौँले नेपाल सरकारसँग मिलेर फुटपाथ व्यापारीहरुलाई व्यवस्थापन गर्न भृकुटी मण्डपमा कोशिस गरेकै हो । तर त्यसले फुटपाथ खाली भएन । समस्याको समाधान गरेन ।

४. त्यस्तै कतिपय जग्गा त हामीले चाहेर पनि दिन मिल्दैन । किनकि, महानगरको जग्गा र नेपाल सरकारको जग्गाको स्वामित्व फरक फरक हुन्छ । दिने र नदिने अधिकार फरक फरक प्रक्रिया र निकायमा हुन्छ । यसैले नेपाल सरकारको सरकारी जग्गा, त्यो दिने वा नदिने अधिकार महानगरसँग छैन । साँच्चै भन्नु भने, महानगरसँग त्यस्तो जग्गा भएको भए त्यहाँ २ कोठाको सार्वजनिक शौचालय सबैभन्दा पहिले बनाउँथ्यौँ । वास्तविकता के हो भने महानगरसँग जग्गा छैन । महानगरका वडा कार्यालय र कार्यालयहरु पनि भाडामा बसेका छन् । तपाईले माग गर्नु भएको ठाउँहरुमध्ये एउटा ठाउँ ५२ बर्षदेखि नेपाल सरकारले मुअब्जा नदिएर १५० परिवारलाई सुकुम्बासी बनाइएको छ । त्यो ठाउँमा कुन चै नैतिकतामा हामीले व्यापार गर्न दिन मिल्ला ?

५. यस्तो धरातलमा तपाईको माग पुरा गर्ने अधिकार हामीसँग नभएको बुझ्नु भयो नै होला । संविधान, सार्वजनिक सडक ऐन जस्ता सम्बन्धित बिषयहरु हामीले परिवर्तन गर्न सक्ने कुरा भएन । त्यसो भए फुटपाथमा व्यापार व्यवसाय गर्न दिइरहन महानगरले आँखा चिम्लिदिने तर्क आउन सक्ला । तर, गैरकानुनी कुरामा आँखा चिम्लिने जस्तो महानगर हेर्ने चाहना स्वयम तपाईको पनि नहोला, विधिको पालना तपाईको पनि इच्छा होला भन्ने लाग्छ ।

६. मैले चुनावी एजेन्डा बिर्सिएको छैन र बिर्सिन्न पनि ।

गरिबको सधैको लागि बोल्दिने काठमाडौ महानगर छ ।

घोषणापत्रको कुन पेजको कुन बुँदामा लेखेको छु भन्ने पनि थाहा छ । त्यो बुँदा कुनै अमुक व्यक्ति वा समूहको व्यवस्थापनका लागि मात्र थिएन, त्यो गरिबी निर्मुल गर्ने एउटा चरणकोरुपमा थियो । महानगरको सिमितता र सम्भावना दुवैको प्रत्यक्ष अध्ययनबाट केहि कार्यक्रमहरु थप परिस्कृत गरिएका हुन् । अहिले पनि भन्छौँ, संसारैबाट गरिबी हटाउने हो, गरिब होइन । यसैले हामीले श्रम बैंक मार्फत रोजगारी सिर्जना गर्दैछौँ । सामान्य तालिमहरुबाट प्राप्त गरिने र सहजै बजार पाउने सिपहरु सिकाउनका लागि १० करोड भन्दा बढि बजेट छुट्याएका छौँ । गतबर्ष मात्र हामीले १५ हजार भन्दा धेरैलाई छात्रवृतिको व्यवस्था गरायौँ । स्वास्थ्यमा १० प्रतिशत छुटको प्रक्रिया लागू गर्ने बित्तिकै हरेक दिन ९०० शैयामा विपन्नले उपचार पाउने हक स्थापित हुन्छ । यसरी धेरै गर्न सकिने ठाउँ हुँदाहुँदै भारत र चीन बाट ल्याइएका सामानहरु फुटपाथमा बेच्न दिएर गरिबी निवारण हुन्छ भन्ने हामीलाई लाग्दैन । बरु यसले प्रणालीमा आबद्ध भएर सोही व्यवसाय गरिरहेकाहरुलाई धरासायी बनाउँछ । स्वर्गीय प्रेम प्रसाद आचार्यज्यूको संघर्षको मिहिन अध्ययन गर्ने हो भने पुग्न सकिने निष्कर्ष यो पनि हो । देशभित्र बनेका तर ठुलो बजारमा जान नसक्ने, अस्थायी प्रकृतिका आय सिर्जना गर्ने व्यवसाय वा उत्पादनहरुलाई व्यवस्थित गर्ने नीति लिएर काम अगाडि बढाइरहेकै छौँ । यहि नीति लागू भएपछि देशमा उत्पादन भएका सामान र सेवाहरुको काठमाडौँमा बजारीकरण सहज बनाइ अहिले देखिएका त्योसम्बन्धित समस्या कम हुनेछन् ।

७. र, जहाँसम्म केपी ओली, बाबुराम भट्टराई, कमल थापा, गगन थापा , स्वर्णिम वाग्ले लगायतको उपस्थिति र जायज मागहरु पुरा गर्नु पर्ने भन्ने तर्क छ, त्यसमा हामी राजनैतिक बेइमानी देख्छौँ । उहाँहरु नियम बनाउने ठाउँमा हुनुहुन्छ तर खोइ त्यो बारेमा स्पष्ट नियम बनाउनु भएको ? खोइ त्यो बारेमा प्रयत्न गर्नु भएको ? सस्तो लोकप्रियताका लागि जायज माग पुरा गर् भन्ने सतही कुरा गरि त दिनु भयो तर यो माग जायज र यो नाजायज भनेर उहाँहरुले खोइ छुट्याउनु भएको ? ति जायज मागहरु पुरा गर्न नसकिने ऐन कानुनहरु बनाउने उहाँहरु नै हुनुहुन्थ्यो त । त्यति बेला उहाँले अहिले रहेको वैधानिक प्रावधानका विरुद्धमा नोट अफ डिसेन्ट खोइ लेख्नु भएको ? त्यसो होइन भने उहाँहरुले त्यो प्रावधानका बारेमा बुझाउनु पर्थ्यो । तर त्यसो गर्नु भएन । कानुनी प्रावधान सहि नलागे संशोधन गर्न पाउने अधिकार भएको मानिसहरुमा उहाँहरु पनि पर्नु हुन्छ, खोइ त्यसको लागि पहल गर्नु भएको ?

हाम्रो आग्रह छ, हजारौँ काठमाडौँबासीको घर भत्काएर, थातथलो उठाएर अधिग्रहण गरेर, हडपेर फुटपाथ र सडक बनाइएको ठाउँलाई व्यापार र व्यवसाय गर्न दिइनु ति मानिसहरुप्रतिको अन्याय मात्र होइन, जुन प्रयोजनका लागि अधिग्रहण गरिएको हो, त्यो भन्दा अलग्गै प्रयोजनका लागि प्रयोग गर्न नपाइने कानुनको समेत बर्खिलाप हुन जान्छ । यसैले कृपया, आन्दोलन बन्द गरेर नियम कानुनको पालना गर्नु र गराउन भनिदिनुहोला । हामीले कानुनको पालना गर्दा वा गराउँदा अवरोध नगरिदिनुहोला ।