सेयर बजारमा ‘फ्रड’बाट कसरी बच्ने ?
धितोपत्र बोर्डले आर्थिक वर्ष २०८०/८१ को नीति तथा कार्यक्रमका लागि सर्वसाधारणबाट राय सुझाव माग गर्दै एक वाक्यको सूचना जारी गरेको छ । सूचनामा भनिएका कुरामा सुझाव पाए नेपालको सेयर तथा वस्तु बजारमा कायापलट गर्न सक्ने देखिन्छ। जुन वास्तविकताभन्दा पनि बजारमा छर्न खोजेको भ्रम हो ।
नीति तथा कार्यक्रम बनाउँदा विगतका नीति तथा कार्यक्रम र सरोकारवालाहरुका राय सुझावको कार्यान्वयनको मूल्यांकन हुनुपर्छ । सर्वसाधारण वा सरोकारवालासँग सुझाव माग्नु सकारात्मक हो । तर, निष्पक्ष तरिकाले सुझाव कार्यक्रममा समावेश हुने र त्यसको कार्यान्वयन हुने कुरामा विश्वास छैन ।
धितोपत्र बोर्ड पुँजीबजार तथा वस्तु विनिमय बजारको नियामक हो । बोर्डको दायित्व लगानीकर्तालाई सुसूचित गर्नु, शिक्षित गर्नु र उनीहरुको हितको रक्षा गर्नु पनि हो । लगानीकर्ताको हितको रक्षा गर्ने सम्बन्धमा बोर्डले २०७९ फागुन १५ मा वस्तु विनिमय बजार सम्बन्धमा एउटा सूचना जारी गर्यो ।
सूचनामा ‘अनुमति प्राप्त नगरी वस्तु विनिमय बजार र त्यससँग सम्बन्धित व्यवसाय नगर्ने-नगराउने’ भन्ने उल्लेख छ । नेपालमा हालसम्म कसैले पनि वस्तु विनिमय बजार र त्यससँग सम्बन्धित व्यवसाय गर्न कसैलाई पनि अनुमति नदिएको भनिएको छ । तर, कसैले अनुमति प्राप्त गरेको छ या छैन भन्ने कुरा कहाँ र कसरी जाँच गर्ने भन्ने स्पष्ट कुनै विधि वा प्रविधि छैन ।
सेयर बजार, बैंकिङ, बिमा, विदेशी विनियम र क्रिप्टो जस्ता कारोबार पैसासँग सम्बन्धित भएकाले यी काम सम्बन्धित निकायबाट अनुमति प्राप्त संस्था वा व्यक्तिबाट मात्र गरिनुपर्छ भनिन्छ किनकि पैसासँग सम्बन्धित कारोबारमा मानिसलाई झुक्याएर लोभ लालच देखाई फसाउने र नोक्सान पुर्याउने जस्ता फ्रड काम धेरै हुन सक्छन् । यस्ता काम संसारमा व्यापक रुपमा बढ्दै पनि गएका छन् ।
क्यानडामा सन् २०२१ को तुलनामा २०२२ मा ४० प्रतिशतले ‘फ्रड’ बढेको छ । सामाजिक सञ्जालको बढ्दो प्रयोगले त्यस्ता गतिविधि अझ धेरै भइरहेका छन् । उदाहरणका लागि फेसबुकजस्ता सामाजिक सञ्जालमा ब्रोकर खाता, डिम्याट खाता या बैंक खाता खोल्नुपरेमा सम्पर्क गर्नु भन्दै स्पष्ट नाम नभएका व्यक्तिबाट बारम्बार पोस्ट भइरहेको पाइन्छ ।
कतिपयमा व्यक्तिगत इमेल र फोन नम्बर राखेर पनि यस्ता सेवा दिने प्रस्ताव गर्दै पोस्ट गरिएको हुन्छ । यी सम्पूणर् खाता खोल्न सम्बन्धित निकायबाट स्वीकृति प्राप्त व्यक्ति वा संस्थाबाहेक अरुले सहयोगसम्म पनि गर्न पाउँदैन ।
जस्तैः बैंक खाता बैंकले मात्र खोलिदिन सक्छ । डिम्याट खाता धितोपत्र बोर्ड तथा सीडीएसबाट स्वीकृति प्राप्त कम्पनीले मात्र खोलिदिन सक्छ भने दोस्रो बजारको सेयर कारोबार खाता सेयर ब्रोकर कम्पनीले मात्र खोलिदिन सक्छन् । यी कतिपय खाता निःशुल्क खोल्न सकिन्छ भने कतिपयमा निश्चित शुल्क बुझाउनुपर्छ ।
व्यक्तिगत नामबाट सामाजिक सञ्जालमा आउने यस्ता पोस्ट र समूहहरु आफैंमा फ्रड हुन् । यिनले अनधिकृत रुपमा व्यक्तिका व्यक्तिगत विवरण, बैंक खाता नम्बर र डिम्याट खाता नम्बर लगिरहेका हुन्छन्, जुन हरेक समय सम्बन्धित व्यक्तिका लागि जोखिमपूर्ण हुनसक्छ ।
यसबाट कति सर्वसाधारण ठगिएका छन् भन्ने धितोपत्र बोर्डले न अनुसन्धान गर्न सक्यो न त कारबाही नै । यसको कारण यी सेवा प्रदान गर्नेसम्म लगानीकर्ताको पहुँच र प्रविधि पुग्न नसक्नु पनि हो । जसको फाइदा यस्ता फ्रडहरुले उठाइरहेका छन् ।
सेयर बजार बढ्दै जाँदा यस्ता गतिविधि बढ्दै जान्छन्, जसबाट लगानीकर्ताले आफूलाई सुरक्षित राख्न सक्दो कोशिश गर्नुपर्छ । क्यानडाको अन्टेरियो सेक्युरिटिज कमिसनले वेबसाइटमा स्क्याम वा फ्रड हुनसक्ने बारेमा चारवटा संकेत दिएको छ ।
जस्तैः बढी नाफा कम जोखिमको लोभ देखाइएका, हट टिप्स तथा भित्री सूचना भनिएका, अहिले नै किन्न दबाब दिइएका र लगानी सेवा प्रदान गर्न दर्ता नै नगरिएका सेवाप्रदायक भएमा त्यहाँ फ्रड वा त्यस्ता कुरा स्क्याम हुन्छन् ।
सामाजिक सञ्जालमा कुनै कम्पनी वा समूह विशेषको सेयर किन्न वा बेच्न प्रोत्साहित गर्ने, भित्री सूचना प्राप्त भएको भन्ने जस्ता पोस्ट यत्रतत्र देखिन्छन् । यी सब भ्रम सिर्जना गरेर पहिला आफूले किन्ने अनि पछि मूल्य बढाएर बिक्री गर्ने फ्रड समूह हुन सक्छन् ।
लगानी व्यवस्थापन कम्पनीका नाममा धितोपत्र बोर्डबाट लाइसेन्स लिएका धेरै कम्पनीले यसरी नै पम्प एन्ड डम्प गर्नका लागि सामाजिक सञ्जालमा ‘फ्रड ग्रुप’ सञ्चालन गर्ने गर्छन् । त्यसबाट लगानीकर्ता आफैं सचेत हुन आवश्यक हुन्छ ।
वित्तीय सेवाहरु अनुमति प्राप्त व्यक्ति वा कम्पनीले मात्र गर्न सक्ने भएकाले त्यसको सूचना सर्वसाधारणमा पुग्न जरुरी छ । भनिन्छ- लगानी गर्नुअघि चेक गर्नुहोस् वा पुष्टि गर्नुहोस् र आफूलाई सुरक्षित राख्नुहोस् । यसको अर्थ सम्बन्धित व्यक्ति वा संस्था सम्बन्धित सेवाका लागि सम्बन्धित निकायबाट स्वीकृति प्राप्त हो वा होइन भन्ने हेर्नुहोस्, बुझ्नुहोस् र प्रमाणित गर्नुहोस् ।
तर, दुर्भाग्य नेपाल धितोपत्र बोर्डले त्यस प्रकारको सुविधा लगानीकर्तालाई दिन सकेको छैन । ब्रोकर कम्पनीमा काम गर्ने हरेक जसो कर्मचारी लगानीकर्तालाई किनबेचको सल्लाह दिइरहेका हुन्छन् । जब कि नेपालका कुनै पनि ब्रोकर कम्पनीले किनबेचको सल्लाह दिन स्वीकृति पाएका छैनन् ।
यसरी सल्लाह दिने ब्रोकर कम्पनीका कर्मचारीको नाम बोर्डमा दर्ता छ कि छैन भनेर धितोपत्र बोर्डको वेबसाइटमा खोज्दा भेटिँदैन । यस्तै लगानी व्यवस्थापन कम्पनीका हरेक कर्मचारी लगानीकर्तालाई सेवा लिन प्रस्ताव गरिरहेका हुन्छन् । किनबेचको सल्लाह दिइरहेका हुन्छन्।
ती व्यक्ति अनुमतिप्राप्त लगानी सल्लाहकार हो या होइन भनेर चेक गर्ने ठाउँ छैन । अझ अहिले खुलामुखी म्युचुअल फन्ड सञ्चालन गर्ने संस्थाको संख्या बढ्दै गएको छ । खुलामुखी म्युचुअल फन्ड योजना भनेको व्यक्ति-व्यक्ति वा संस्था-संस्थालाई बुझाएर उनीहरुको जोखिम बहन गर्ने क्षमताको मूल्यांकन गरी फन्ड बिक्री गर्ने लगानी योजना पनि हो ।
यी सेवा बिक्री गर्न नियुक्त भएका व्यक्ति लाइसेन्स प्राप्त र धितोपत्र बोर्डमा दर्ता भएका आधिकारिक हुनुपर्छ । तर, ती व्यक्तिको आधिकारिकता चेक गर्ने कुनै माध्यम छैन न त धितोपत्र बोर्डले नै त्यस्ता व्यक्तिलाई प्रमाणित गर्ने गरेको छ । यी व्यक्ति जीवन बिमा बिक्री गर्ने अभिकर्ताले झैं लाइसेन्स प्राप्त हुनुपर्छ ।
उदाहरणका लागि मेरो म्यासेन्जरमा हामी तपाईंको पोर्टफोलियो व्यवस्थापन गरिदिन्छौँ भनेर कुनै एक कम्पनीले म्यासेज पठायो। अन्य व्यक्ति वा संस्थाको पोर्टफोलियो व्यवस्थापन गर्न धितोपत्र बोर्डबाट स्वीकृति लिएको हुनुपर्छ ।
मैले उक्त कम्पनी स्वीकृत हो या होइन भनेर प्रमाणित गर्न धितोपत्र बोर्डको वेबसाइटको सर्च बटनमा गएर खोजी गर्ने प्रयास गरेँ तर बटनले काम गरेन । स्वीकृत कम्पनी हो भन्ने थाहा पाएर पनि ती कम्पनीको नाम बोर्डको सर्च बटनमा लगाएर खोज्दासम्म त्यसले देखाउन सकेन ।
बजारमा फ्रड नियन्त्रण गर्न र अनुमति लिएका वा नलिएका व्यक्तिको जाँच गर्ने प्रणालीलाई चुस्तदुरुस्त राख्नुपर्ने हुन्छ । तर, बोर्डले त्यसो गर्न सकेको छैन । यस्तै बोर्डमा र बोर्डबाट स्वीकृति लिएर खुलेका संस्थामा काम गर्ने हरेक कर्मचारी धितोपत्र बोर्डमा दर्ता हुनुपर्छ ।
धितोपत्र बोर्डले त्यसो नगरेका कारण पनि सेयर बजारमा जो पनि डिम्याट खाता खोलिदिन्छु, ब्रोकरकहाँ कारोबार खाता खोलिदिन्छु, पोर्टफोलियो व्यवस्थापन गरिदिन्छु, म्युचुअल फन्डको सिस्टमेटिक इन्भेस्टमेन्ट प्लान (एसआईपी) भन्दै प्रचार गरिरहेका छन् ।
सामाजिक सञ्जाल समाजलाई सुसूचित गर्ने मात्र नभएर फ्रडको कारखाना पनि भएको छ । यसबाट सर्वसाधारण लगानीकर्तालाई बचाउन आवश्यक नीति र तत्परता आवश्यक छ । बोर्डले २०७६ मा सूचना प्रविधि नीति भनेर त ल्यायो तर त्यो व्यवहारमा भन्दा कागजमा सीमित भएको देखिन्छ । यसैले हरेक वर्ष कागजमा लेख्ने मात्र होइन, काम गर्ने नीति बनाउन आवश्यक छ । जसले हरेक दिन बजार र लगानीकर्ताको हित गर्दै जाओस् ।
(भट्टराई सेयर बजार विश्लेषक हुन् । विश्लेषक भट्टराईले त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट लगानी व्यवस्थापनमा स्नातकोत्तर र क्यानडाबाट फाइनान्सियल प्लानिङमा पोस्ट ग्य्राजुएट र सेयर बजारका बारेमा क्यानेडियन सेक्युरिटिज कोर्स तथा बिमाका बारेमा जीवन बिमा कोर्स गरेका छन् । उनले सेयरबाट करोडपति, सेयर मन्त्र, नेपालको सेयर बजार, सेयरको आधारभूत विश्लेषण, सेयरको प्राविधिक विश्लेषण, हाउ टु इन्भेस्ट इन स्टक मार्केट, जीवन बिमा जस्ता किताब लेखेका छन् ।)
यो पनि पढ्नुहोस्
रविन्द्र भट्टराई
