भरतराज ढकाल, बैंकको सीइओ छाडेर कृषि व्यवसायमा

काठमाडौं । नजिकको एकजना आफन्त बैंक खोलेको ६ महिनापछि मात्रै खाता खोल्न आएपछि मुक्तिनाथ विकास बैंकका प्रमुख कार्यकारी अधिृकत (सीइओ)ले सोधे– किन ढिला गर्नुभयो ?

ढकालले आफन्तको जवाफ पाए- ‘यो बैंक ३ महिनामै डुब्छ भन्ने लागेको थियो । ६ महिनासम्म चल्यो । राम्रै प्रगति गर्यो । त्यसैले विश्वास बढ्यो । र, पैसा राख्ने उद्देश्यले खाता खोल्न आएको हुँ ।’

आफन्तको यस्तो जवाफ सुनेपछि सीइओ ढकाल मज्जाले हाँसे ।

२०६३ पुस १९ गते मुक्तिनाथ विकास बैंकले कारोबार शुरु गरेको थियो । त्यसताका आफूलाई कसैले पनि बैंक सञ्चालन गर्न सक्छ भनेर विश्वास नगरेको कहानी यसरी सुनाउँछन् उनी ।

‘ती आफन्त त उदाहारण मात्रै हुन्, वास्तवमा त्यसबेला मलाई कसैले पनि बैंक सञ्चालन गर्नसक्छ भनेर पत्याएका थिएनन्,’ ढकालले क्लिकमाण्डूसँग भने, ‘मलाई आत्मविश्वास थियो । त्यसैले धेरै कठिन मोडहरु पार गर्दै अघि बढेँ । र, आज मुक्तिनाथलाई देशकै पहिलो नम्बरको विकास बैंक बनाउन सफल भएको छु ।’

हुन पनि हो, स्थापनाको ११ वर्षमै मुक्तिनाथ अधिकांस सूचकहरुमा नम्बर वान बैंक बन्न सफल भएको छ ।

‘नयाँ सीइओ र उहाँको टिम अत्यत्नै राम्रो छ, अब बैंक व्यवस्थापनलाई बलियो बनाउने मेरो ध्येय हुनेछ, जसरी म बलियो सीइओ भएर काम गरेको थिएँ’

कसरी यस्तो सफलता मिल्यो ? सफलता प्राप्तिका लागि बैंकको लगानीकर्तासमेत रहेका सीइओ ढकालले के कस्ता रणनीतिहरु अपनाए ? के कस्ता कठिन परिस्थितिसँग जुध्नु पर्यो ? यो रिपोर्टमा यस्ता विषयहरुको चर्चा गरिने छ ।

तर, मुक्तिनाथलाई यहाँसम्म ल्याउने ढकाल अब भने यो बैंकको कार्यकारी पदमा रहने छैनन् । उनले पूर्णरुपमा बैंकको सीइओ पद छाडिसकेका छन् । अब उनी कृषि व्यवसाय गर्दैछन् ।

‘आजदेखि जिन्दगीमा बैंकको सीइओको पद गुमाएको छु,’ ढकाल भन्छन्, ‘अब म जिबनभर बैंकको सीइओ बन्दिन ।’

सोमबारदेखि बैंकमा नयाँ सीइओ प्रधुम्न पोखरेलले काम गर्नेछन्, जो अहिले डेपुटी सीइओ छन् ।

भरतराजको नेतृत्वमा यहाँसम्म आएको मुक्तिनाथ आगामी दिनमा कसरी अघि बढ्ला ? यसका प्रत्येक लगानीकर्ताका मनमा अहिले यो प्रश्न छ ।

यो आलेखमा यस विषयमा पनि चर्चा गरिएको छैन । आजको विषयवस्तु भरतराज ढकालमा मात्रै केन्द्रित रहनेछ ।

बैंक स्थापनाको सदृश्य

२०५६/५७ सालतिर माओवादी द्धन्द्धका कारण मुलुक अस्तव्यस्त थियो । माओवादी बैंकमा तीब्र रुपमा लुटपाट मच्चाउन थालेपछि जिल्लातिर भएका अधिकांस बैंक तथा वित्तीय संस्थाका शाखा विस्थापित भएका थिए ।

स्याङ्जामा पनि त्यस्तै भयो । त्यहाँ भएका सरकारी बैंक माओवादीको त्रासले विस्थापित भए । निजी बैंक पुगेकै थिएनन् ।

स्याङजालीलाई ५ हजार रुपैयाँको चेक साट्न पनि पोखरा आउनुपर्ने बाध्यता भयो । द्धन्द्धका बेला हिँडडुल गर्न सहज थिएन । जिल्लाका उद्योगी, व्यवसायीहरु विस्थापित भएर धमाधम पोखरा र काठमाडौं झरिरहेका थिए ।

यो दृश्यले भरतराजको मन पोल्यो । र, स्याङ्जामै एउटा बैंक खोलेर सबै स्याङजालीलाई वित्तीय सेवा पुर्याउनु पर्छ भनेर सक्रिय भए उनी ।

सुरक्षाको कारण देखाउँदै राष्ट्र बैंकले ०५७ तिरै बैंक खोल्न गरिएको प्रस्ताब स्वीकार गरेन ।

‘राष्ट्र बैंकले स्याङ्जामा सुरक्षा दिन सक्दैनौं, ५ करोड रुपैयाँ चुक्ता पुँजी राखेर पोखरामा खोल्नू भन्यो, हामीले स्याङ्जामै २ करोडको बैंक खोल्ने प्रस्ताब गरेका थियौं,’ उनले सुनाए, ‘हामीसँग ५ करोड रुपैयाँ पुँजी थिएन । त्यसैले हामी त्यहीँ अडियौं ।’

तै पनि थाकेनन् उनी ।

पछि २०६१ मा बैंक तथा वित्तीय संस्थासम्बन्धी अध्यादेश तयार भयो । त्यसपछि ढकाल फेरि बैंक खोल्न सक्रिय भए । ०६२ मा १ जिल्ले बैंकको लाइसेन्स लिए । र, ०६३ पुस १९ गतेदेखि मुक्तिनाथ विकास बैंकले स्याङजाबाट कारोबार शुरु गर्यो ।

२ करोड रुपैयाँ चुक्ता पुँजी राखेर खोलिएको बैंकमा संस्थापकले १ करोड ३० लाख रुपैयाँ लगानी गरेका थिए । ७० लाख रुपैयाँ साधारण सेयर जारी गरेर जुटाइएको थियो ।

धेरैलाई करोडपति बनाएँ

३० जना संस्थापक थिए । जसमध्ये ढकालले ५ लाख लगानी गरेका थिए । त्यसबेला मुक्तिनाथमा ५ लाख रुपैयाँ लगानी गर्ने सबै लगानीकर्ता अहिले करोडपति भएको उनको भनाइ छ ।

‘म आफूमात्रै करोडपति भइन, मुक्तिनाथमा १२ वर्षअघि ४/५ लाख रुपैयाँ संस्थापक सेयरमा लगानी गर्ने सबैलाई करोडपति बनाएँ,’ उनले सुनाए ।

ढकालसँग अहिले मुक्तिनाथको ७ लाख कित्ता अर्थात् बुक भ्यालू (किताबी मूल्य) मा ७ करोड रुपैयाँ बराबरको संस्थापक सेयर छ । हाल बैंकको चुक्ता पुँजी २ अर्ब ५९ करोड रुपैयाँ छ । जसअनुसार बैंकमा ढकालको ३ प्रतिशत सेयर लगानी छ ।

ती अफ्ठ्यारा मोड

यहाँसम्म आइपुग्नका लागि मुक्तिनाथले धेरै कठिन घुम्तीहरु पार गरेको छ । त्यस्ता घुम्ती पार गर्न बैंकका ड्राइभर ढकाललाई कम्ति चुनौतिपूर्ण थिएन ।

बैकिङ कारोबार शुरु गर्ने हप्ता मुक्तिनाथले स्याङजा जिल्लाभरी १० हजार प्रचार सामाग्री बाँडेको थियो । बैंक खुलेको पहिलो दिन नै ३÷४ सय खाता खोलिने अपेक्षा थियो ।

तर, बैंक पहिलो दिन जम्मा २२ वटा मात्रै खाता खोलियो । त्यो रात सीइओ ढकाल निदाएनन् ।

‘पहिलो दिन जम्मा २२ वटा मात्रै खाता खुलेपछि रातभर निद्रा पुगेन,’ उनी भन्छन्, ‘त्यसपछि ‘जनता बैंकमा होइन, बैंक जनतामा जानुपर्छ’ भन्ने नारा बनाएर जिल्लाका हरेक कुनामा म आफैं पुगेँ । बिहाट टाइसुट लगाएर मोटरसाइकलमा चढेर मार्केटिङमा निस्कन्थे, साँझ फर्किँदा आफ्नै परिवारले पनि नचिन्ने गरी धुलो टाँसिएको हुन्थ्यो शरिरभरी ।’

उनको यो खटाइ उपलब्धिपूर्ण भयो । थोरै भए पनि नाफा कमाएको वित्तीय विवरण सार्वजानिक भयो । ६ महिनामै बैंकले १ लाख रुपैयाँ नाफा कमायो । ६ महिनामा ११ करोड रुपैयाँ निक्षेप संकलन गरी साढे ९ करोड रुपैयाँ कर्जा प्रवाह गरेको थियो ।

बैंकलाई जनताले विश्वास गर्न थाले । जतिजति बैंकप्रति जनविश्वास बढ्दै गयो, त्यतित्यति बिजनेश बढ्दै गयो । बैंकको अवस्था मजबुत हुँदै गयो ।

त्यसपछि १ जिल्ला रहेको कार्यक्षेत्रलाई बढाएर ३ जिल्ला बनाइयो । र, मूख्य कार्यालय पोखरामा राखियो ।

पोखरामा बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरुको बाक्लो उपस्थिति थियो । जसकारण प्रतिस्पर्धा पनि तीब्र थियो ।

यसरी कोर बैंकिङ मात्रै गरेर बैंक चलाउन कठिन भइरहेको थियो । बैंकले ग्रोथ त गरिरहेको थियो । तर, अपेक्षित ग्रोथ हुन सकिरहेको थिएन । अनि मुक्तिनाथले ०६५ देखि लघुवित्तको सेवा पनि शुरु गर्यो ।

लघुवित्त सञ्चालन गर्ने विषयमा सञ्चालक समितिभित्रै असहमति पनि थियो । एकजना सञ्चालकले यही विषयलाई लिएर राजिनामा समेत दिए । जुन मोड ढकालका लागि निकै कठिन मोड थियो ।

‘असहमति हुँदा हुँदै पनि मैले बोल्ड डिसिजन लिएँ,’ उनले सुनाए, ‘त्यसपछि बैंकले तीब्र गति लियो ।’

११ वर्षमै ८ पटक हकप्रद

बिजनेश बढ्दै गएपछि चुक्ता पुँजी बढाउने उस्तै दबाब पर्यो । पुँजी बढाउन हकप्रद सेयर निष्काशनको नीति लिए उनले ।

‘अधिकांस लगानीकर्ताहरु लगानी थप्न मान्नु हुँदैनथियो, म फकाएर पैसा थप्न लगाउँथे,’ ढकालले भने, ‘यो नै अन्तिम पटक हो भन्दै ११ वर्षमा ८ पटक हकप्रद सेयरमा लगानी गर्न लगाएँ ।’

बैंकले राम्रो प्रगति गरेपछि दोस्रो बजारमा सेयरको मूल्य पनि बढ्दै गयो । जसले लगानीकर्ताको सेयरको मूल्यांकन बढायो ।

‘शुरुमा ५ लाख लगानी गर्नेहरु अहिले सबै करोडपति भएका छन्, मसँग सबैजना खुसी छन्,’ उनले भने ।

तर, लगानीकर्ताहरुलाई यसरी लगानी थपाउन निकै कठिन भएको सुनाउँछन् उनी ।

‘कतिपयले लगानी थप्नुभएन । र, म आफैंले थपेँ पनि,’ उनले भने, ‘लगातार बैंकको पुँजी बढाउँदै लैजान मलाई निकै कठिन भयो । यद्यपि सफल भएँ ।’

२६ वर्षमै बैंकको कार्यकारी प्रमुख बन्ने मोह

०५४/५५ सालदेखि ढकाल सहकारीमा सक्रिय थिए । उनको अगुवाइमा रोयल कोअपरेटिभ सञ्चालन भइरहेको थियो । सहकारी खोल्दा २६ वर्षका थिए उनी । त्यसबेलै बैंक खोलेर सीइओ बन्ने सपना बुनिसकेका थिए ।

‘जब सहकारी खोलियो । तब मलाई वित्तीय क्षेत्रमो मोह बढ्यो । र, बैंक खोलेर सीइओ बन्ने सपना साँचे,’ ढकाल सुनाउँछन्, ‘असल नियत राखेर कााम गर्ने हो भने नेपालमा धेरै संभावनाहरु छन् ।’

ढकालका अनुसार अबको पाँच वर्षपछि मुक्तिनाथ विकास बैंक वाणिज्य बैंकमा स्तरोन्नति भइसकेको हुनेछ । कोर बैंकिङ र लघुवित्त सँगसँगै गर्ने मुक्तिनाथले स्थापित गरेको नयाँ मोडेल हो । उक्त मोडेललाई दक्षिण एशियाभर फैलाउने उनको सपना छ ।

सीइओ छाड्नुको रहस्य

नयाँ बैंक तथा वित्तीय संस्था सम्बन्धी ऐन (बाफिया) मा २ प्रतिशतभन्दा बढी सेयर स्वामित्व भएको व्यक्ति बैंक तथा वित्तीय संस्थाको प्रमुख कार्यकारी अधिकृत तथा उच्च व्यवस्थापनमा बस्न नपाउने व्यवस्था छ । जसकारण धेरै सीइओहरुले पद छाडेका छन् । ढकालले पनि बाफियाले तोकेभन्दा बढी लगानी भएका कारण सीइओको पद छाडेका हुन् ।

‘एकातिर बैंकलाई यहाँसम्म ल्याएपछि मनमा अर्को कुनै नयाँ काम गर्नुपर्छ भन्ने हुटहुटी थियो, बाफियामा भएको व्यवस्थाले बैंकको सीइओ बस्न नपाइने भएपछि झन सजिलो भयो ।’

बैंकमा अबको भूमिका

राम्रो र व्यावसायिक टिमलाई यो बैंकको व्यवस्थापन जिम्मा लगाएर हिँड्न पाएकोमा आफू खुसी भएको उनले सुनाए ।

‘नयाँ सीइओ र उहाँको टिम अत्यत्नै राम्रो छ, अब बैंक व्यवस्थापनलाई बलियो बनाउने मेरो ध्येय हुनेछ, जसरी म बलियो सीइओ भएर काम गरेको थिएँ,’ उनले भने, ‘विगतदेखिको मेरो भूमिकालाई हेरेर लगानीकर्ता साथीहरुले मलाई बैंकको सञ्चालक समितिमा ल्याउनु हुनेछ भन्नेमा म विश्वस्त छु ।’

अब कृषि ब्यवसायतिर

बैंकको सीइओ छाडेका ढकाल अब कृषि व्यवसायमा लाग्ने बताउँछन् । कम्पनी खोलेर सहकारीमार्फत् किसानलाई लगानी गर्ने र किसानले गरेको उत्पादनको बजारिकरण गर्ने उनको सोच छ ।

त्यसका लागि उनले काम समेत सुरु गरिसकेका छन् ।

‘आउँदो असार तेस्रो सातासम्ममा कृषिको काम गर्ने कम्पनी स्थापना भइसकेको हुनेछ,’ उनले सुनाए ।

उत्पादन गर्ने हातदेखि उपभोग गर्ने मुखसम्म पारदर्शी भएर काम गर्नुपर्छ भन्ने आफ्नो मान्यता रहेको उनले सुनाए ।

‘हाामी उत्पादन गर्ने किसान र कृषि उत्पादन किन्ने उपभाक्ता दुबैले उपयुक्त मूल्यमा किनबेच गर्ने वातावरण बनाउँछौं,’ उनी भन्छन् ।
शुरुमा २५/३० करोड लगानी गरेर कृषि व्यवसाय थाल्न लागिएको उनको भनाइ छ ।

‘कृषिमा मसँग धेरै सपना छन्, हामी धमाधम योजनाको ड्राफ्ट बनाइरहेका छौं, त्यसैले अहिले नै सबैकुरा भनिहाल्न हतार हुन्छ सायद,’ ढकालले सुनाए, ‘नेपालमा कृषि बिजनेश निकै कठिन छ, म त्यही कठिनाइभित्र संभावना देखेर प्रवेस गर्न लागेको हुँ ।’