जुट खेतीका ८८ वर्ष: ३ दशकअघि ७० हजार हेक्टरमा हुन्थ्यो खेती, अहिले ७ हजार पनि पुग्दैन
३ दशकपहिले मोरङ, सुनसरी र झापामा मात्र ७० हजार हेक्टरमा जुट खेती हुँदा एक लाख टन भन्दा बढी जुट उत्पादन भएको थियो । यतिबेला ती तीन जिल्लामा ६ हजार ९८५ हेक्टरमा जुट खेती सीमित भएर ९ हजार ९५४ टन कच्चा जुट उत्पादन हुँदै आएको निर्देशनालको अभिलेख छ । उहिले जुट निकासी हुन्थो, अहिले आयात नगरे उद्योग नै चल्दैनन् ।
विराटनगर । कुनै समय पूर्वी तराईको प्रमुख नगदे बालीका रुपमा चिनिएको जुट खेती पछिल्लो सयम लोप हुँदै गएपछि स्थानीय उद्योगमा कच्चा जुटको परनिर्भरता बढेको छ ।
उहिले यहाँ उत्पादित कच्चा जुट भारत निकासी हुन्थ्यो । अहिले भारत र बंगलादेशबाट आयात नगरेसम्म यहाँका जुट उद्योग नै सञ्चालन हुने अवस्था छैन ।
पूर्वी तराईमा ८८ वर्ष अगाडिदेखि जुट खेती सुरु भएको इतिहास छ । वि.स १९९३ मा विराटनरको सीमावर्ती रानी क्षेत्रमा मुलुकको पहिलो उद्योग विराटनगर जुट मिल स्थापना भएपछि यस क्षेत्रका किसानले व्यवसायिक रुपमा जुट खेती सुरु गरेको बताइन्छ ।
जुटको मनग्गे खती हुँदा त्यसवेला यहाँ उत्पादन हुने कच्चा जुट सुनसरी मोरङ औधोगिक क्षेत्रका झण्डै दर्जन जुट उद्योगले मात्र खपत गरिनसक्दा उघ्रिएको जुट भारत निकासी हुन्थो । तर पछिल्लो समय यहाँ आधा दर्जन जुट उद्योग सञ्चालनमा छन् । ती उद्योगलाई स्थानीय उत्पादनले २५ प्रतिशत मात्र थेग्दै आएको छ । उद्योगलाई आवश्यक पर्ने ७५ प्रतिशत कच्चा जुट भारत र बंगलादेशबाट आयात हुँदै आएको छ ।
सुनसरी मोरङ औधोगिक क्षेत्रमा अहिले ६ वटा जुट उद्योग सञ्चालनमा छन् । ती उद्योगलाई वार्षिक करिब ६५ हजार टन कच्चा जुटको आवश्यकता पर्छ । त्यसमा स्थानीय उत्पादनले २५ प्रतिशत धान्दै आएको छ । जुट उद्योग सञ्चालक सोम अधिकारी भन्छन्, ‘उद्योगले बाँकी ७५ प्रतिशत कच्चा जुट भारत र बंगलादेशबाट आयात गरेर उद्योग सञ्चालन गर्दै आएका छन् ।’
अधिकारीका अनुसार यहाँका उद्योगले हरेक वर्ष सरदर झण्डै ३ अर्बको कच्चा जुट भारत र बंगलादेशबाट आयत गरेर ७ अर्बभन्दा बढीका तयारी वस्तु भारत निकासी गर्दै आएका छन् ।
जुट विकास संस्था अस्तित्वमा रहँदा जुट खेती गर्ने किसानले मल र बिउमा अनुदान पनि पाउँथे । २०४१ तिर उक्त संस्था बन्द भएसँगै किसानले जुट खेती गर्न छाडेको जुट विशेषज्ञ मोहनचन्द्र घिमिरेको भनाइ छ । जुट खेतीका लागि किसानले सरकारी सहयोग नपाउनु, जुट कुहाउने खाडलको अभाव हुनु, मजदुरको समस्य भोग्नु र उत्पादित जुटले लागत अनुसारको मूल्य नपाउनुलाई यो खेतीप्रति किसान निराश बन्दैगएको मानिएको छ ।
प्रदेश कृषि निर्देशनालयको तथ्याङ्क अनुसार तीन दशक पहिलासम्म मोरङ, सुनसरी र झापामा मात्र ७० हजार हेक्टरमा जुट खेती हुँदा एक लाख टन भन्दा बढी जुट उत्पादन भएको थियो । यतिबेला ती तीन जिल्लामा ६ हजार ९८५ हेक्टरमा जुट खेती सीमित भएर ९ हजार ९५४ टन कच्चा जुट उत्पादन हुँदै आएको निर्देशनालको अभिलेख छ ।
निर्देशनालयका अनुसार तीन दशक पहिला झण्डै ४० हजार हेक्टरमा जुट खेती हुने मोरङमा अहिले ५ हजार १२५ हेक्टर, २० हजार हेक्टरमा खेती हुने गरेको सुनसरीमा अहिले १ हजार ३०८ हेक्टर र १० हजार हेक्टरमा खेती हुने झापामा ५ सय ५० हेक्टरमा सीमित छ । तीन दशक पहिला एक लाख टनभन्दा बढी कच्चा जुट उत्पादन हुन्थो । अहिले हरेक वर्ष करिब १० हजार टन कच्चा जुट उत्पादन हुने गरेको निर्देशनालयको तथ्याङक छ ।
कसरी सुरु भयो जुट खेती ?
भारतको बंगालमा जन्मिएका रामलाल गोल्छा वि.स १९७८ मा नेपाल प्रवेश गरेर कच्चा जुटको व्यापार सुरु गरेपछि यहाँ जुट खेती फस्टाउन थालेको बताइन्छ । गोल्छाले तत्कालीन मोरङको देवानगञ्ज (हाल सुनसरीमा पर्छ) मा २३ वर्षको उमेरमा प्रवेश गरेर स्थानीय महेशलाल दासको घर र गोदाम महिनाको ५ रुपैयामा भाडामा लिएर जुटको व्यापार सुरु गरेको इतिहास छ ।
उक्त स्थान विराटनगरदेखि करिब २५ किमी पश्चिमतर्फ पर्छ । देवानगञ्जमा बसेर गोल्छाले तीन वर्ष जुटको सफल व्यापार गरे । त्यसपछि उनी विराटनगर सरे । त्यसबेलाका नगरकै जमिन्दार मीनराज पाण्डेको घर वार्षिक ४ सय रुपैयाँमा भाडामा लिएर गोल्छाले पुन जुटकै व्यापार गरेर भारतको कटिहार निकासी गर्थे ।
गोल्छाका कान्छा छोरा हुलासचन्दले प्रकाशित गरेको ‘कर्मवीर रामलाल गोल्छाको जीवनगाथा’ नामक पुस्तकमा उल्लेख गरे अनुसार वि.स १९९० सम्ममा विराटनगरमा जुटको व्यापारले फड्को मारेपछि गोल्छा सहितको व्यापारिक समूह उद्योग खोल्ने अभियानमा जुटे ।
त्यसबेला नेपालको जुटले भारतीय बजारमा ख्याति कमाएको थियो । जुटका तत्कालीन व्यापारी गोल्छाले विराटनगर जुट उद्योग खोल्ने योजना बुने । त्यसका लागि उनले भारत कटिहारस्थित राधाकृष्ण चिमोडियाको जुट मिलका म्यानेजर झुनझुनवालालाई नेपालमा ल्याएर तत्कालीन बडाहाकिम शिवप्रताप सम्शेर थापासँग भेट गराए ।
थापासँगको भेटपछि जुटमिल स्थापना गर्न गोल्छालाई अनुमति मिल्यो । गोल्छाले झुनझुनवालाको प्राविधिक सहयोग र कलकत्ताको श्रीइन्डष्ट्रिजको ४९ प्रतिशत सेयरमा वि.स १९९३ मा मुलुकमै पहिलो विराटनगर जुट मिल स्थापना गरेका थिए । विराटनगर जुट मिलपछि रघुपति जुट उद्योग खुल्यो । यी उद्योग खुलेसँगै पूर्वी तराईमा व्यवसायिक रुपमा जुट खेती सुरु भएको इतिहास छ ।
विनोद भण्डारी
