विदेशी साझेदार भित्र्याएर डुबेको उद्योग चलाउने चण्डीराजको तयारी

काठमाडौं । व्यवसायी चण्डीराज ढकालले १० वर्षदेखि बन्द रहेको गार्मेन्ट उद्योग (मोमेन्टो एपेरिएल्स प्रालि) फेरि सञ्चाल गर्ने तयारी गरेका छन् । उद्योगमा लगानीसहितको विदेशी साझेदार भित्र्याउनका लागि प्रक्रिया अघि बढाइसकेको उनले जानकारी दिए ।

‘दुवईको पर्फेक्ट इन्ड्रष्टिजलाई मोमेन्टो लगानीसहितको साझेदार बनाएर भित्र्याउने प्रक्रिया शुरु गरिसकेको छु, हामीबीच सम्झौता पनि भइसकेको छ,’ ढकालले क्लिकमाण्डूसँग भने, ‘सबै काम फटाफट सकेर ०७९ बैशाखदेखि उद्योग फेरि सञ्चालन गर्छु ।’

आफ्नो पहिलो उद्देश्य भनेको यो उद्योग जसरी भए पनि चलाउने भएको उनले सुनाए । कुनैबेला नेपालमा सबैभन्दा बढी विदेशी मुद्रा भित्र्याउने ढकालको गार्मेन्ट कम्पनी ‘मोमेन्टो एपेरिएल्स प्रालि’ गार्मेन्ट माओवादी द्धन्द्ध, व्यवसायमा आएको मन्दी र ढकालको आफ्नै कारणले सन् २०१२ मा बन्द भयो ।

‘त्यो उद्योगबाट जति गुमाएँ, त्यसलाई रिकभर गरेर पुनः उद्योगलाई उचाईमा पुर्याउने छ,’ उनले भने, ‘अब केही गरेर देखाउँछु ।’

आफूले वाणिज्य बैंकमा कागज गरेको र लगानीकर्ता पनि यहाँ लगानी गर्नका लागि तयार भएको उनले बताए ।

‘कुन मोडालिटीमा जाने भनेर निर्णय पनि गरेको छु, मसँग लगानी गर्छु भनेको मान्छे ३ वर्षदेखि कुरेको छ । उसले यहाँ आएर गभर्नरलाई पनि भेटेको छ, सीइओलाई भेटेको छ, वाणिज्य बैंकका सीइओ किरणकुमार श्रेष्ठ धेरै नै सकारात्मक पाएँ, उहाँले यसलाई सल्टाउन खोज्नु भएको छ,’ उनले भने, ‘अबको १/२ हप्तामा एउटा टुंगोमा पुग्छौं ।’

ढकालले शुरुमा ३५ करोड सम्म तिर्ने अफर गरेको थिए । त्योभन्दा हामी अगाडि गएर ५० र ५२ करोडसमेत तिर्न तयार भएका थिए । शुरुमा टोकन मनिको रुपमा ८ देखि १० करोड तिर्ने र ५ वर्षभित्रमा सावाँ र ब्याज तिर्ने बिजनेश योजना छ ।’

उद्योगको पुनसंरचना गर्न २० करोड रुपैयाँ लाग्ने अध्ययनमा देखिएको छ । र, उक्त रकम पनि ढकालले नै खर्च गर्नुपर्ने हुन्छ । ढकाललाई तत्कालै कम्तीमा ३० करोड रुपैयाँ आवश्यक परेको छ । उनले ५० करोडजति विदेशी लगानी भित्र्याउने तयारी गरेका छन् ।

गत साउनमा पर्फेक्ट इन्ड्रष्टिजका कार्यकारी अध्यक्ष थोमस र चण्डीराज ढकाल राष्ट्रि बाणिज्य बैंकका सीइओ किरणकुमार श्रेष्ठलाई भेट्न रामशाहपथस्थित बैंकको मुख्य कार्यालय पुगेका थिए । उनीहरुबीच लामो छलफल पनि भएको थियो ।

यसरी विदेशी लगानीकर्ता बोकेर बैंक पुगेका चण्डीराजलाई बैंक व्यवस्थापनले केही रकम खातामा जम्मा गरेर ठोस प्रस्ताव पेश गर्न आग्रह गरेका थिए ।

‘थोममसजी, चण्डीजी लगायत गत साउनमा आउनुभएको थियो, उहाँहरुले विदेशी लगानी ल्याएर मोमेन्टो गार्मेन्ट उद्योग पुन सञ्चालन गर्छौं भन्नुभएको छ,’ उनले भने, ‘हामीले ठोस प्रस्ताव ल्याउन आग्रह गरेका छौं ।’

उद्योग फेरि चलाउन केही मेसिनहरु थप्नुपर्ने र केही मर्मत गर्दा हुने देखिएको छ । अन्य संरचना भने गार्मेन्ट उद्योग सञ्चालनका लागि उपयुक्त नै देखिएको विदेशी लगानीकर्ताको ठहर छ । २० प्रतिशत मेसिन मात्रै नयाँ नप गर्नुपर्ने देखिएको ढकालले जानकारी दिए ।

‘दशैंअघिसम्म हामीले धेरै पटक जुम मिटिङ पनि गर्यौं, त्यसयता भने यो विषयमा छलफल भएको छैन’ उनले भने, ‘अब छलफलले गति लिने र चाँडै टुंगिनेमा आशावादी छौं ।’

पर्फेक्ट इन्ड्रष्टिजले दुवई र भारतमा विभिन्न उद्योग सञ्चालन गरिरहेको छ । नेपालमा पनि मोमेन्टो गार्मेन्टलाई रिभाइभ गर्न सकिन्छ कि भनेर पर्फेक्ट इन्ड्रष्टिजले २ वर्षदेखि अध्ययन गरिरहेको छ ।

मोमेन्टो एपेरिएल्स प्रालि भएको चण्डीराजको सम्पत्ति राष्ट्रिय वाणिज्य बैंकको नाममा छ । १७ वर्षअघि चण्डीराजले उक्त सम्पत्ति धितो राखेर बैंकबाट २९ करोड रुपैयाँ ऋण लिएका थिए । उक्त ऋणको सावाँ र ब्याज अहिलेसम्म तिरेका छैनन् । सावाँ ब्याज र हर्जना गर्दा अहिले उनले बैंकलाई झन्डै २ अर्ब रुपैयाँ तिर्नुपर्ने देखिन्छ ।

उक्त सम्पत्ति फुकुवा हुनका लागि बैंकको ऋण तिर्नुपर्ने हुन्छ । धेरै वर्ष पूरानो ऋण भएकाले एउटा मोडालिटी बनाएर यसको सेटलमेन्ट प्रक्रिया अघि बढाउनुपर्ने हुन्छ ।

‘लोन सेटलमेन्टको प्रक्रिया कस्तो हुन्छ भनेर बुझ्न पर्फेक्ट इन्ड्रष्टिजका कार्यकारी अध्यक्ष थोमसजी स्वयं ३ पटक नेपाल आउनुभयो र हामीसँग छलफल गर्नुभयो,’ उनले भने, ‘पहिला आउँदा प्रारम्भिक कुरा भयो, अहिले सकरात्मकरुपमा छलफल अघि बढेको छ । हामी एकदमै आशावादी छौं ।’

चण्डीले टोकन मनि जम्मा गरेर ठोस प्रस्ताव पेश गर्ने हो भने यो केस सहजै सेटल हुने उनको भनाइ छ ।

‘टोकन मनि जम्मा गरेर कंक्रिट प्रस्ताव पेश गरिसकेपछि भुक्तानीको मोटालिटी बनाएर अघि बढ्छौं,’ उनले भने, ‘पछिल्लो एक वर्षको प्रगित अत्यन्तै सकरात्मक छ ।’

ऋण नतिरेपछि ढकाललाई बैंकले कालोसूचीमा राखिसकेको छ । बैंकले पटक-पटक ऋण तिर्न ताकेता गर्दा पनि उनले ऋण नतिरेपछि कानूनी प्रक्रिया अघि बढाउने चेतावनी समेत दिएको थियो ।

बैंकले ऋण असूलीको नतिरे कानूनी प्रक्रिया अघि बढाउने चेतावनी दिएपछि ढकालले दुवइको प्रफेक्ट इन्ड्रष्टिज ग्रुपलाई साझेदार बनाएर भित्र्याउने र बैंकको ऋण पनि तिर्ने प्रस्ताव पेश गरेका थिए ।

‘हामीले चण्डीराजजीलाई २०७६ असार मसान्तभित्रै ऋण चुक्ता गरिसक्न अन्तिम अल्टिमेटम दिएका थियौं तर उहाँले विदेशी साझेदार भित्र्याएर फेरि उद्योग चलाउने भन्दै बैंकमा प्रस्ताव दिएपछि एक पटकका लागि अवसर दिएका हौं,’ सीइओ श्रेष्ठले भने ‘डुबेको व्यक्तिले उद्योग चलाउनको लागि लगानी ल्याउछु भन्दा सहयोग किन नगर्ने भनेर सहयोग गर्यौं ।’

चण्डीले विदेशी साझेदार भित्र्याउने प्रस्ताव ल्याएपछि ऋणको पुनसंरचना गर्ने, पुनसंरचना गरिसकेपछि धितोको मूल्यांकन गर्ने र त्यसका आधारमा आयोजना अघि बढाउनुपर्ने हुन्छ ।

बैंले ३ धितोको मूल्यांकन पनि गरिसकेका थियौं, मूल्यांकनका क्रममा चण्डीराजसँग २३ करोड रुपैयाँ बराबरको धितो पाइएको थियो । अब फेरि धितो मूल्यांकनको काम हुन्छ ।

वाणिज्य बैंकको २९ करोड सावाँ असूल गर्न बाँकी छ । त्यसको ब्याज र हर्जना जोड्दा अर्ब बढी छ । तर, बैंकले सावाँ बराबर ब्याज तिर्नुपर्छ भनेको थियो । त्यो भनेको ५८ करोड रुपैयाँ हो ।

तर, चण्डीले ५० करोड रुपैयाँ तिर्छु भनेका थिए, रकमको फाइनल नेगोसिएशन हुन बाँकी थियो । लगभग टुंगिने स्थितिमा पनि थियो ।

एउटा मिलन बिन्दु खोजिँदै छ।

तर, त्यसका लागि चण्डीजीले बैंकलाई टोकन मनिका रुपमा १० करोड रुपैयाँ तिर्नुपर्ने, सम्पत्तिको स्वघोषणा गर्नुपर्ने र रुग्ण उद्योगमा चलिरहेको प्रक्रियाको बारेमा चिठ्ठी ल्याउने काम सकिसकेका छन् ।

चण्डीले सम्पत्ति तथा दायित्वको स्वघोषणा गरिसकेका छन् । उनले बैंकले रोक्का गरेका घरजग्गाबाहेक आफूसँग अरु सम्पत्ति नभएको घोषणा गरेका छन् ।

वाणिज्य बैंकका सीइओ भन्छन्- यो पटक चण्डीजी सिरियसली लागेको पाएँ

विगतमा बैंकको ऋण तिर्न अनेक बहाना बनाउँदै विभिन्न अवसरहरु गुमाएका चण्डी यो पटक भने सिरियसली सेटल गर्न लागेको बैंकका सीइओ श्रेष्ठको बुझाइ छ ।

‘यो पटक चण्डीजी सिरियसली लोन सेटल गर्न लागेको पाएको छु,’ उनले भने, ‘त्यही भएर हामीले उहाँलाई अवसर प्रदान गरिरहेका छौं ।’

२/४ महिनामा सेटल भएन भने मात्रै बैंक ऋण असूलीको कानूनी प्रक्रिया शुरु गर्न बाध्य हुने उनले बताए ।

‘लगानी गर्न चाहेकै कारण पर्फेक्ट इन्ड्रष्टिजका कार्यकारी अध्यक्ष थोमसजी बारम्बार आइरहनु भएको छ,’ उनले भने, ‘चण्डीजीले पनि अब केही गर्न खोजेको जस्तो देखिन्छ ।

चण्डीराज भन्छन्- मेरो नियत सफा छ, ऋण तिर्छु, उद्योग चलाउँछु

मैले साँच्चिकै ऋण नतिर्ने सोचाइ बनाएको भए यहाँ बस्नुपर्ने नै थिएन । जब मेरो उद्योग बन्द भयो मैले विभिन्न बैंकको करिब २ अर्ब रुपैयाँ ऋण तिरेको छु । एनसीसी बैंक, एनबी बैंक र लुम्बिनी बैंकमा गएर सोधे हुन्छ ।

म आफू बसेको घर, अफिस बेचेर बैंकको ऋण तिरेको छु । सितापाइलामा कुनै जमानामा सबैभन्दा राम्रो र ठूलो घर मेरो थियो । बैंकको ऋण तिर्न त्यो पनि बेचेँ । आज त्यसको मूल्यांकन १ अर्ब रुपैयाँ छ । मेरो पहिलो उद्देश्य भनेको यो उद्योग जसरी भए पनि चलाउने हो । त्यो उद्योगबाट जति गुमाएँ, त्यसलाई रिकोभर गरेर पुनः उद्योगलाई उचाईमा पुर्याउने छ ।

मसँग कति सम्पत्ति छ । मैले सम्पत्ति नबेचेर राखेको भए अहिले त्यसको १० प्रतिशतले सबै ऋण सकिने थियो । म उद्योग वाणिज्य महासंघमा अध्यक्ष भएको हुँदा १० करोड आउने सम्पत्ति ६/७ करोडमा बिक्री गरेको छु । आजको दिनमा मेरो ऋण वाणिज्य बैंकमा मात्र हो । नतिर्ने नियत भएको भए कसैको पनि तिर्दिनथेँ होला नि होइन र ?

अब मैले वाणिज्य बैंकको मात्र ऋण तिर्न बाँकी छ । मैले मेसिन त बेचेर खाएको छैन नि । बैंकिङ व्यवस्थापनमा बसेको व्यक्तिले यो कुरा बुझेको छ । मैले ल्याएको लगानीकर्ता जानकारी लिन अहिले गुगलबाट सकिन्छ । कोही व्यक्ति लगानी गर्न त्यसै त आएको छैन ।

अरु ऋण नतिर्ने व्यक्तिलाई खोज्नुपर्छ । म आफू नै बैंक खोज्दै जान्छु । नेपालमा धेरै मान्छेको बुझाइ नकारात्मक रुपमा सोच्ने भएर हो । उच्च व्यवस्थापकसँग सहमतिमा नै अगाडि बढेको छु । मेरो उहाँहरुबीच सिरियस छलफल नभएको भए मलाई मुद्दा लगाउन सक्ने थिए ।
वाणिज्य बैंकमा मैले लिएको ऋण खासमा ९ करोड हो । त्यसपछि पुर्नतालिकरण गरेर ११ करोड रुपैयाँ लिएको थिए । त्यो लिएपछि मेरो उद्योगमा हावाहुरी आएर ३० करोडभन्दा बढीको घाटा गयो । त्यो बेला बीमा भएको थिएन । जसले गर्दा मलाई घाटा भयो । कृष्णभिरमा पहिरोको कारण ३८/३९ लाख अमेरिकी डलरका सामानहरु अड्किए । माओवादी द्वन्द्वको कारण मैले १ करोड १२ लाख अमेरिकी डलर छुट दिनुपर्यो । ६७ लाख अमेरिकी डलर मैले त्यो बेला हवाइ भाडामात्रै तिरेँ ।

विश्व बैंकको व्यवस्थापन वाणिज्य बैंकमा आयो । उसले पुनसंरचनामा सहमति जनाएको थियो । तत्कालिन व्यवस्थापनमा रहेका व्यक्तिले मेरो उद्योगको समेत भ्रमण गरेका थिए । उसले मलाई नेपालका सरकारी निकायमा रहेका व्यक्तिहरु बायस रहेको बताएको थियो । मलाई त्यो बेलापनि बैंकबाट लिएको ऋण विदेशमा लगेको आरोप लगाएका थिए । त्यो बेला उनले १ अर्बको लगानीको पनि उद्योग नबन्ने बताएका थिए । उद्योग अवलोकनपछि मलाई चाहिएको ऋण दिने आश्वासन दिएको थिए । उसले त्यो भनेपछि मैले ३० करोडको एलसी खोलेर सामान मगाएको थिए । त्यो बेलादेखि माओवादीको द्वन्द्व झनै बढ्यो ।

मेरो उद्योग चलेको बेला नेकोन एयर २ वटा फ्लाइट हरेक दिन चाटर्ड समेत गरे । आर्मीको पुमा हेलिकप्टर स्टाण्डबाई हुन्थ्यो ।

मेरो व्यवसायको डाउनफलको पहिलो कारण माओवादी द्वन्द्व नै हो । गार्मेन्ट भनेको सेन्सेटिभ प्रोडक्ट हो । यसमा भुक्तानी समयमा सामान डेलिभरी गरेपछि मात्र पाइन्छ । त्यसपछि छुट दिनुपर्छ । मेरो आफ्नो भूमिका १५ देखि २० प्रतिशत रह्यो । जति मैले त्यसमा फोकस गर्नुपर्ने थियो । त्यो उद्योग वाणिज्य महासंघको राजनीतिका कारण गर्न सकिन । मसँग पुरा १०० जना विज्ञहरु थिए । म एक जमानामा व्यवस्थापनमा काम गर्नेलाई सबैभन्दा बढी तलब बाँढेको व्यक्ति हो । जुन बेला बैंकको सीइओले २ लाख तलब खाने खाँदैनथे, त्यो बेला मैले ५ देखि ६ लाखसम्म तलब दिएको थिए । त्यो व्यवस्थापनमा डिपेन्ड भए ।

त्यतिखेर वाणिज्य बैंक र नेपाल बैंकलाई वित्तीय क्षेत्र सुधार कार्यक्रम अन्तर्गत पुनरसंरचना गर्ने भन्यो । अब साँच्चिकै भन्नुहुन्छ भने अनन्त पराजुली भन्ने व्यक्ति वाणिज्य बैंकको व्यवस्थापनमा आए । उसको कारणबाट पनि मलाई समस्या आयो । म अमेरिकामा थिएँ । उहाँले मेरो ५०/६० करोडको लिमिड बन्द गर्दिनुभयो । त्यो बेला ७ करोड डलरको माल अमेरिकामा इम्बार्गो लाएर बसेको थियो । त्यो बेला प्रकाशचन्द्र लोहनी परराष्ट्रमन्त्री हुनुहुन्थ्यो, केदारभक्त माथेमा परराष्ट्रसचिव हुनुहुन्थ्यो ।

म त्यो बेला २२ दिन अमेरिका बसेँ । २७ लाख अमेरिकी डलरको सामानमा ७ लाख डलरमात्र आयो । त्यो बेला बैंकले त्यो पैसा नतिर्दासम्म अरु एलसी नखोल्ने भनेर दियो । हामीसँग ७० लाख डलरको एलसी वाणिज्य बैंकमा थियो । हरेक एलसीबाट १० प्रतिशत काट्दै जानुभन्दापनि त्यो बेला ९ महिना निर्णय गर्न लगाउनुभयो । मैले तत्कालिन अर्थमन्त्री र गभर्नरसँग भन्दा उहाँले ३० लाख डलरको एलसीमा १५ लाख डलर दिन्छु भन्नुभयो । १५ लाख डलरको एलसी खोलेर सामान आएपछि अर्को १५ लाख डलरको एलसी खोल्न २ महिना लाग्यो । त्यो लटमा मैले करिब २२ लाख डलर गुमाएँ । मेरो डिजास्टरको शुरुवात त्यहीँबाट भएको हो ।

२००३/४ सालतिरको कुरा हो । मैले बंगलादेश बैंकसँग कुरा गरेर ३० लाख डलरको एलसी खोले । त्यो बेला मेरो खरिदकर्ताले माल नपठाउने हो सामान नलिने बतायो । नेपालको बैंकिङको सिस्टमलाई यसरी बुझिन्छ । घाम पर्दा छाता दिने र पानी पर्दा छाता खोस्ने । मैले जापानी कम्पनी यिचुतीलाई भित्राएको थिए । त्यो बेला वाणिज्य बैंकको व्यवस्थापन हेर्न आएको व्यक्ति क्यान्सरको कारण बित्यो । मेरो सामान कलकत्तामा आएपनि यहा निर्णय नहुँदा २ महिनामा नै कलकत्तामा अड्कियो । त्यो बेला व्यवस्थापन हेर्ने ब्रुससँग कुरा गरेर ऋण ३० करोडमा पुर्नसंरचना गर्यौं ।

अहिले सबैले ३० करोड भनेको त्यही हो । कुनै बेला वाणिज्य बैंकमा १७/१८ प्रतिशत समेत ब्याजदर थियो । हामीले पछि कागज हेर्दा केही रकम मैले बैंकबाट लिनुपर्ने जस्तो पनि देखिएको थियो । मैले १ करोडको ऋणको समेत ३ करोड सम्मपनि तिरेको देखिएको थियो ।

मैले उद्योग चलाउदा ३३ सय महिला कर्मचारीकाम गर्थे । त्यसमा २२ सय स्नातक पढेका थिए । २/३ सय विदेशी थिए । मेरो साना उद्योग थिएन । मैले आयातको एलसी मात्र १ अर्बको खोल्ने गरेको थिए । बैंक ग्यारेन्टी जिरोमा समेत खुल्ने अवस्था थियो । त्यो कुरा सम्झने हो र मसँग मेरो कुरा सुन्ने हो मलाई अन्याय भएको भनेर भन्ने छन् । कतिपय व्यवसायीहरु भारत पलायन भए । म यही छु ।