राइजिङ टाइगर बंगलादेश पनि श्रीलंका पथमा, धान्नै नसक्ने परियोजनाले डुबाउँदैछ दक्षिण एशियाको अर्को देश

एजेन्सी । श्रीलंका जस्तै बंगलादेशले पनि धेरै महँगो योजनाहरू पूरा गर्न ठूलो मात्रामा विदेशी ऋण लिएको छ । जसबाट नाफा र आम्दानी नगन्य छ । श्रीलंकामा जारी आर्थिक उथलपुथललाई बंगलादेशले चेतावनीको रूपमा काम गर्नुपर्ने विज्ञहरू बताउँछन् ।

आधारभूत वस्तुको मूल्यवृद्धिले बंगलादेशी समाजका आर्थिक रूपमा कमजोर वर्गहरूलाई ठूलो पीडा दिइरहेको छ ।

श्रीलंका विगत केही महिनादेखि आर्थिक संकटबाट गुज्रिरहेको छ । श्रीलंका आधारभूत आपूर्तिको गम्भीर अभावबाट ग्रस्त छ र गम्भीर भुक्तानी सन्तुलन संकटको बीचमा पेट्रोल, औषधि र विदेशी मुद्राको अभावमा छ ।

जनताको आक्रोशका कारण सरकारको विरोध गर्दै सडकमा प्रदर्शन मात्रै भएन । सत्तापलट समेत भयो । राजनीतिक संकट पनि निम्त्यायो, त्यसपछि प्रधानमन्त्री महिन्दा राजापाक्षे र उनको मन्त्रिपरिषद्ले राजीनामा दिनुपर्यो र नयाँ प्रधानमन्त्री नियुक्त गरियो । राजनीतिक रुपमा नयाँ र फरक परिदृश्य र घटनाक्रम पनि देखियो ।

बंगलादेशमा बढ्दो व्यापार घाटा र वैदेशिक ऋणको बोझले त्यहाँ पनि यस्तै अवस्था आउन सक्छ भन्ने डर देखिएको छ ।

सन् २०२२ को पहिलो चार महिनामा निर्यात ३२.९% को सुस्त दरमा छ । जबकि विदेशी मुद्राको महत्वपूर्ण स्रोत, विदेशमा बस्ने बंगलादेशीहरूको पैसा गत वर्षको सोही अवधिमा २०% ले घटेको छ, र ७ अर्ब डलरमा मात्रै झरेको छ ।

विदेशी मुद्रा सञ्चिति खतरनाक तहमा पुग्नेछ धन्ने चेतावनी पनि दिइएको छ ।

बंगलादेशी अर्थशास्त्री र चटगाउँ विश्वविद्यालयका पूर्वप्राध्यापक मोइनुल इस्लामले निर्यातको तुलनामा आयात तीव्र गतिमा बढ्दै गएकाले आगामी वर्षहरूमा व्यापार घाटा अझै फराकिलो हुनसक्ने डर भएको बताउँछन् ।

इस्लामले भने, ‘यस वर्ष हाम्रो आयात ८५ अर्ब डलर पुग्ने अपेक्षा गरिएको छ, जबकि निर्यात ५० अर्ब डलर नाघेको छ । ३५ अर्ब डलरको व्यापार घाटा बाहिर बस्ने बंगलादेशीको रेमिट्यान्सले मात्र भर्न सकिँदैन ।’

पछिल्लो आठ महिनामा बंगलादेशको विदेशी मुद्रा सञ्चिति ४८ अर्ब डलरबाट ४२ अर्ब डलरमा झरेको विज्ञहरुले बताएका छन् । तिनीहरू चिन्तित छन् कि आगामी महिनाहरूमा यो अझै घट्न सक्छ, जसको अर्थ थप ४ अर्ब डलरले कम हुन सक्छ ।

उनी थप्छन्, ‘ आयातभन्दा निर्यात बढी हुने प्रक्रिया जारी रह्यो र त्यसलाई विदेशी मुद्रा प्रवाहले पूर्ति गर्न सकेनौं भने आगामी तीन–चार महिनामा हाम्रो विदेशी मुद्रा सञ्चिति डरलाग्दो तहमा पुग्न सक्छ, यसले देशको मुद्रा अवमूल्यन गर्नेछ । डलरको तुलनामा धेरै हदसम्म हामी समस्यामा पर्नेछौ ।’

ठूलो ऋण
श्रीलंकाले जस्तै बंगलादेशले हालैका वर्षहरूमा खर्च योजनाहरू पूरा गर्न ठूलो विदेशी ऋण लिएको छ । आलोचकहरूले ‘सेतो हात्ती’ जस्ता परियोजनाहरू महँगो भए पनि पूर्णरूपमा लाभहीन रहेको भनेका छन् ।

इस्लाम भन्छन्, ‘जब ऋण तिर्न समय आउँछ, यी अनावश्यक परियोजनाहरू समस्या सिर्जना गर्न सक्छन् ।’
बंगलादेशले रुसबाट मात्रै २४०० मेगावाट उत्पादन क्षमताको आणविक उर्जा केन्द्रका लागि १२ अर्ब डलर ऋण लिएको छ ।

यो ऋण २० वर्षमा तिर्न सकिन्छ । तर २०२५ देखि यसको किस्ता वार्षिक ५६ करोड ५० लाख डलर हुनेछ यो सबैभन्दा खराब हो ।

खासमा यो सेतो हात्ती परियोजनाका काण कहिल्यै उठ्न नसक्ने गरी परियोजना अगाडि बढाइएको छ ।

इस्लामले सन् २०२४ सम्ममा देशले वार्षिक ४ अर्ब डलर किस्ता र विदेशी ऋण चुक्ता गर्नुपर्ने अनुमान गरेका छन् ।

उनी थप्छन्, ‘मलाई डर छ कि बंगलादेशले त्यतिबेला यी भुक्तानीहरू पूरा गर्न सक्दैन, किनकि यी ठूला परियोजनाहरूले पर्याप्त आम्दानी उत्पन्न गर्दैनन् ।’

संयुक्त राष्ट्र विकास कार्यक्रम (युएनडीपी) को ढाकास्थित कार्यालयमा कार्यरत अर्थशास्त्री नाजनीन अहमद भन्छिन् कि सरकारले यी परियोजनाहरू कुनै अतिरिक्त लागत र ढिलाइ बिना पूरा गर्न सुनिश्चित गर्नुपर्छ ।

‘यी ठूला आयोजनालाई हामीले होसियारीका साथ पूरा गर्नुपर्छ, लापरवाही र भ्रष्टाचारको कुनै ठाउँ छैन, यी आयोजनामा ढिलाइ हुनु हुँदैन, विद्यमान बजेट पनि बढाउनु हुँदैन । सहि समयमा सम्पन्न गर्न सकियो भने । यसलाई पूरा गरियो भने मात्र हामी हाम्रो ऋण तिर्न सक्षम हुनेछौ,’ उनले भने ।

मूल्यवृद्धिले गरिबलाई मारेको छ
आधारभूत उपभोग्य वस्तुको मूल्यवृद्धिले ऋण र घाटाले सिर्जना गरेको समस्यालाई थप जटिल बनाएको छ । रुस–युक्रेन युद्धले मुद्रास्फीतिको दबाब अझ बढाएको छ । बंगलादेशले खाद्य तेल, गहुँ र अन्य खाद्यवस्तु तथा इन्धन ठूलो मात्रामा आयात गर्ने भएकाले यस अवस्थाबाट बढी जोखिममा परेको छ ।

यी वस्तुको मूल्यवृद्धिका कारण गरिबहरू सबैभन्दा बढी मारमा परेको अहमदले बताइन् ।

‘सरकारले गरिब जनतालाई सहुलियतमा वस्तु उपलब्ध गराउनु पर्ने हुन्छ । साथै सामाजिक सुरक्षा संयन्त्र अन्तर्गत थप आर्थिक सहायता पनि दिनुपर्छ,’ उनले भनिन् ।

तर विज्ञहरूले पनि बंगलादेशको अवस्थालाई सकारात्मक दृष्टिकोण राख्दै कोभिड महामारीका कारण विश्व मन्दीबाट बाहिर आएपछि बंगलादेशको हालको आर्थिक मापदण्डमा सुधार आउन सक्ने बताउँछन् ।

अहमदले भने, ‘कोभिडबाट पुनः प्राप्तिको युगमा विश्वभर मुद्रास्फीति देखिएको छ । यसका साथै युक्रेन युद्धले अनिश्चितता थपेको छ । श्रीलंकामा आर्थिक संकटले पनि भित्र डर पैदा गरेको छ । यद्यपि, यदि आगामी केही वर्षहरूमा केही ठूलो भएन भने, विश्वव्यापी अर्थतन्त्र एकपटक फेरि सुधार हुनेछ ।’

प्रधानमन्त्री शेख हसिनाको सरकारले खर्च घटाउन र विदेशी मुद्रा सञ्चिति बचाउन केही कदम चालेको छ । बंगलादेश सरकारले अधिकारीहरूको विदेश यात्रा रद्द गरेको छ ।

अन्य देशहरूबाट सामान आयात गर्ने केही कम जरुरी योजनाहरू तत्कालका लागि स्थगित गरेको छ । हसिनाले जनतालाई खर्च कटौती गर्न र खर्च सम्बन्धी निर्णयमा होसियार हुन अपिल गरेकी छन् ।

बंगलादेशका योजना मन्त्री एम ए मन्नानले भने, ‘प्रधानमन्त्रीले यसअघि सरकारी अधिकारीहरूलाई खर्च घटाउन केही सुझाव दिएका थिए । आज उनले निजी क्षेत्र र जनतालाई खर्च घटाउन आग्रह गरेका छन् ।’

इस्लामका अनुसार सरकारले आफ्नो आर्थिक व्यवस्थापनमा धेरै होसियार हुन आवश्यक छ । किनकि बढ्दो मूल्यले व्यापक आर्थिक क्षति पुर्याइरहेको छ र मुस्लिम बाहुल्य देशमा पहिलेदेखि नै विद्यमान राजनीतिक तनाव थपिएको छ ।

‘बंगलादेशको पछिल्लो निर्वाचन सही थिएन । त्यो नक्कली थियो । अबको दुई वर्षमा अर्को निर्वाचन हुन लागेको छ । त्यसैले राजनीतिक अवस्था तनावपूर्ण रहनेछ । आर्थिक अनिश्चितताले मात्रै थपिनेछ,’ उनले भने ।

एकातिर विज्ञहरूले निकट भविष्यमा आर्थिक संकट नदेखे पनि बंगलादेशलाई आजको श्रीलंकाजस्तो अवस्थाबाट बच्न सुशासन र वित्तीय व्यवस्थापन आवश्यक रहेको विश्वास गर्छन् ।

राइजिङ टाइगरको रुपमा चित्रित बंगलादेशको भ्रष्टाचार मात्रै नियन्त्रण गर्न सकिएको खण्डमा त्यसबाट उचित प्रतिफलका रुपमा आर्थिक संकट कम हुन जाने अवस्था छ ।