आज गुरु पूर्णिमा, के छ महत्त्व ?

काठमाडौं । आषाढ शुक्ल पूर्णिमाका दिन आज गायत्री, दीक्षा, वेद मन्त्र सुनाउने र शिक्षा दिने गुरुजनप्रति सम्मान भाव प्रकट गरी गुरु पूर्णिमा पर्व मनाइँदैछ ।

हिन्दूधर्म शास्त्रहरुमा गुरुको वर्णन यसरी गरिएको छ ।
गुरुब्रह्मा गुरुर्विष्णुः गुरुर्देवो महेश्वरः ।
गुरुः साक्षात् परं ब्रह्म तस्मै श्रीगुरवे नमः ॥
अर्थात् गुरु नै ब्रह्मा हुन्, गुरु नै विष्णु हुन्, गुरु नै महेश्वर हुन् । गुरु नै प्रत्यक्ष परम ब्रह्म हुन् । ती गुरुलाई म नमस्कार गर्छु ।

गुरु पूर्णिमा भनेको के हो?

गुरु पूर्णिमा हिन्दू, बौद्ध र जैन धर्मका अनुयायीहरूले मनाउने एक महत्वपूर्ण धार्मिक तथा सांस्कृतिक पर्व हो । यस पर्वमा आफ्नो जीवनका शिक्षक, गुरु, आचार्य तथा मार्गदर्शकप्रति श्रद्धा, समर्पण र सम्मान प्रकट गरिन्छ । यो पर्व विशेषतः आषाढ शुक्ल पक्षको पूर्णिमा तिथिमा मनाइन्छ । हिन्दू धर्मअनुसार यस दिन महर्षि वेदव्यासको जन्म भएको विश्वास गरिन्छ । वेदव्यासलाई सम्पूर्ण वेद, पुराण र महाभारतको रचयिता मानिन्छ । त्यसैले, यस दिनलाई ‘व्यास पूर्णिमा’ पनि भनिन्छ ।

को हुन् गुरु ?

गुरु शब्द ‘गु’ र ‘रु’ बाट बनेको हो । ‘गु’ को अर्थ अन्धकार र ‘रु’ को अर्थ प्रकाश दिने भनिन्छ । अर्थात् जो अज्ञानताको अन्धकारलाई हटाएर ज्ञानको प्रकाश दिन्छ, त्यो गुरु हो । गुरु न केवल शैक्षिक ज्ञान दिने व्यक्ति हो, तर आध्यात्मिक र नैतिक जीवनका पथप्रदर्शक पनि हुन् ।

गुरु बिना ज्ञान सम्भव छैन भन्ने मान्यता छ । वैदिक कालदेखि नै गुरुकुल प्रणालीद्वारा शिक्षा लिने प्रचलन थियो, जहाँ शिष्यहरू गुरुको आश्रममा बसेर विद्यादान प्राप्त गर्थे । गुरु पूर्णिमाको दिन विद्यार्थीहरू गुरुका पाउमा फूलमाला, अक्षता, दक्षिणा अर्पण गरी आशीर्वाद लिन्छन् ।

बौद्ध परिप्रेक्ष्यमा गुरु पूर्णिमा

बौद्ध धर्मअनुसार, गुरु पूर्णिमाको दिन गौतम बुद्धले आफ्ना प्रथम पाँच शिष्यलाई धर्मचक्र प्रवर्तन गरे- अर्थात् उनले पहिलोपटक बौद्ध धर्मको उपदेश दिएका थिए । त्यसैले यो दिन बुद्ध धर्मावलम्बीहरूका लागि पनि ऐतिहासिक र आध्यात्मिक दृष्टिले महत्वपूर्ण मानिन्छ ।

जैन धर्ममा पनि मान्यता

जैन धर्ममा, यो दिन महावीर स्वामीका मुख्य शिष्य इन्द्रभूति गौतमले दीक्षा ग्रहण गरेका थिए भन्ने मान्यता छ । त्यसैले यस दिन गुरुको स्मरण जैन धर्ममा पनि गरिन्छ ।

जीवनको प्रत्येक मोडमा एउटा प्रकाश खोजिन्छ त्यो प्रकाश जो अन्धकार हटाउँछ, दिशा देखाउँछ र आत्मा उज्यालो बनाउँछ । यही उज्यालोको प्रतीक हुन् गुरु, र तिनै गुरुहरूको सम्मानमा समर्पित महान दिन हो, गुरु पूर्णिमा ।

तर आजको युग प्रविधिले भरिएको छ, जहाँ ज्ञान क्लिकमा भेटिन्छ, शिक्षक मोबाइल स्क्रिनमा हुन्छन् र मार्गदर्शन गुगलले दिन्छ । यस्तो समयमै गुरु पूर्णिमाको सन्दर्भ अझ महत्वपूर्ण बन्दै गएको छ । किनभने आजको पुस्ता जुन आत्मसन्देह, प्रतिस्पर्धा र अनिश्चितताबीच बाँचिरहेको छ उसले गुरुको वास्तविक अर्थलाई गहिरो रूपमा बुझ्न थालेको छ ।

आजका युवा स्कूल, कलेज, अफिस वा जीवनका विभिन्न मोडमा केही यस्ता व्यक्तिहरू भेट्छन्, जसले उनीहरूलाई सोच बदल्न, आत्मविश्वास जगाउन, सही र गलत छुट्याउन सिकाउँछन् । ती व्यक्ति नै आजका सच्चा गुरु हुन् जसले केवल ज्ञान दिँदैनन्, तर जीवनको मूल्य सिकाउँछन् ।

गुरु अब केवल पण्डित, शिक्षक वा गुरुकुलका आचार्य मात्र छैनन् । गुरु त हरेक त्यो व्यक्ति हुन् जसले तपाईंलाई तपाईंभित्रको सच्चा ‘स्व’ चिनाउने आँखा दिन्छन् ।

अहिलेको पुस्ताले गुरु पूर्णिमालाई केवल विधि वा परम्परा नभई, ‘कृतज्ञताको पर्व’ को रूपमा हेर्न थालेको छ । यो दिन उनीहरूले आफ्नो जीवनमा योगदान दिने सबै व्यक्तिहरूलाई सम्झन्छन्-आमा, बाबु, शिक्षक, प्रेरक वक्ता, आध्यात्मिक गुरु वा आफ्नै अनुभवहरू जसले जीवनमा पाठ सिकाए ।

आज गुरु पूर्णिमा एउटा ‘आध्यात्मिक र मानवीय पुनःजागरण’ को अवसर बनेको छ । आधुनिक पुस्ताले अब यो पर्वलाई केवल अघिपछिको भजन, मन्त्र वा फूलमालासम्म सीमित नराखी, आत्म-चिन्तन र आत्मविकासको अवसरका रूपमा हेर्न थालेको छ ।

गुरु पूर्णिमा केवल विगतको सम्मान होइन, भविष्यको बीउ हो । जुन दिन हामी हाम्रो ‘जीवन गुरु’ सँग आत्मिक सम्बन्ध गाँस्छौं अनि सिकाइको त्यो उज्यालो रोप्छौं, जुन पुस्ता दरपुस्ता उज्यालो बनिरहन्छ ।