स्वदेशी मिठाइ विस्थापित, विदेशी स्थापितः एकादेशको कथा बन्दै गुँदपाक

काठमाडौं । दसैंतिहार जस्ता चाडपर्वमा मात्रै होइन, जुनसुकै समयमा पनि घर फर्कनेहरुका लागि काठमाडौंको मिठो कोसेलीका रुपमा गुँदपाक गाउँ-गाउँसम्म पुग्थ्यो । पर्व मनाउन कर्मथलो छोड्नेहरुको भीडसँगै काठमाडौंको रैथाने मिठाइ गुँदपाकले पनि देश चहाथ्र्यो कोसेली बनेर ।

तर, केही वर्षयता अवस्था फेरिएको छ । काठमाडौंको मिठो कोसेली गुँदपाक विस्थापित हुँदै गएको छ । विदेशी मिठाइ अधिकांशको रोजाइमा पर्न थालेको छ ।

दुई दशक अघिसम्म मनिन्द्रलाल मास्केलाई लागेको थिएन, रैथाने भएर पनि व्यवसायमा एकछत्र रजाइँ गरेको गुँदपाक नै चुपचाप यसै हराउँछ । झन्डै एक सय वर्ष उमेर पुग्नै लाग्दा मनिन्द्रको कर्नर ताजा गुँदपाकको व्यवसाय नराम्रोसँग खस्कियो । घन्टौं लाम बसेर गुँदपाक किन्ने ग्राहक उसैगरी पातलिँदै गए ।

कुनैबेला दसैंतिहार जस्ता चाडपर्व आउनुभन्दा पाँच महिना अघिबाटै काठमाडौं छाडेर जानेहरुका लागि कोसेली तयार पार्न थाल्ने मनिन्द्रलाल अचेल उति हतारमा हुँदैनन् ।

झन्डै एक दशक भयो उनको व्यस्तताले बसाइँ सरेको ।

‘कहाँ ?’

‘सुपरमार्केटमा, जहाँ विदेशबाट आएका चकलेट धेरै हुन्छन् त्यतै,’ ठट्यौली शैलीमा उत्तर दिन्छन् उनी ।

काठमाडौंका मार्केटभरि विभिन्न ब्रान्डका मिठाइ पाइन्छन् तर सन् १९३० कै दशकदेखि ग्राहकको पहिलो रोजाइ बन्दै आएको गुँदपाक अहिले विरलै भेटिन्छ ।

कोसेलीसँगै पर्वमा पनि अनिवार्य जस्तै बनिसकेको यो मिठाइका विकल्प खोजिए । ग्राहकहरु भारतबाट आयातित गुलाव जामुन, घेवर, रस मलाई, सोन पापडीलगायतका मिठाइमा रमाउन थाले । त्यसैलाई टेवा दिए नेपाली रेस्टुरेन्ट र होटलहरुले पनि । मेन्युमा भारतीय मिठाइ पर्न थाल्यो तर सय बर्से इतिहास बोकेको गुँदपाक परेन।

प्रायः समयअनुसार मानिसको स्वाद परिवर्तन हुँदै जान्छ । ट्रेन्ड फलो गर्ने प्रवृत्ति नेपाली उपभोक्तमा पनि उत्तिकै देखिन्छ । यसको असर नेपाली रैथाने स्वादमा परेको ठान्छन् मनिन्द्र ।

यो सय वर्षमा नेपाली बजारमा धेरै परिवर्तन आयो । रैथाने स्वादलाई कुल्चिँदै ग्राहक आायातित चकलेट र मिठाइमा भुल्न थाले । अझ भन्ने हो भने भारतीय रैथाने परिकारले नेपाली बजार आतिक्रमण गर्न थालेसँगै एकछत्र बजार लिएको गुँदपाक क्रमशः विस्थापित भएको छ।

‘पहिले जस्तो माग नै आउँदैन,’ मनिन्द्र सम्झिन्छन्, ‘बुबा (पन्नालाल मास्के)ले व्यवसाय सुरु गर्दाताका ग्राहकको माग धान्न मुश्किल पर्थ्यो।’

९० बर्से व्यवसायको विलय

मनिन्द्रको व्यवसायले ९० वर्ष पार गरिसकेको छ । सन् १९३३ सालमा बुबाले सुरु गरेको गुँदपाक व्यवसाय २०३३ सालमा एक सय वर्षको हुनेछ । सय वर्षको यात्रा पूरा हुँदै गर्दा उनी रैथाने मिठाइलाई अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा पुर्‍याउन चाहन्थे । बुवाको सपना पनि त्यही थियो । तर बुबाको सपना उनले पूरा गर्न सकेनन् ।

वाणिज्य विभागको टोलीले छापा मार्नु अघिसम्म मनिन्द्रलाल वार्षिक करोडौंको गुँदपाक बिक्री गर्थे । काठमाडौं मात्र नभएर बाहिरको पनि ७० प्रतिशत गुँदपाकको माग उनैको व्यवसायबाट धानिँदै आएको थियो । प्रतिस्पर्धामा क्रमशः थुप्रै गुँदपाक उत्पादक आए पनि कर्नर गुँदपाक र गुँदपाक भण्डारको विश्वास घटेको थिएन । बुबा पन्नालाल मात्रै होइन, मनिन्द्र पनि ढुक्क थिए, रैथाने मिठाइले व्यावसायिक आधार बनाइसक्यो भन्नेमा ।

तर, समय सधैं आफ्नो पक्षमा हुँदैन । भारतीय मिठाइले नेपाली बजार ओगट्दै गर्दा न्युरोड, असन, पाटन, भक्तपुरलगायतका गुँदपाक व्यवसायहरु गुणस्तरको मामिलामा नराम्ररी फसे ।

रैथाने खाना प्रवर्धक तथा उपभोक्ताकर्मी उपेन्द्रलाल श्रेष्ठ गुणस्तर खस्किँदै गएपछि त्यसको फाइदा भारतीय उत्पादनले उठाएको मान्छन् ।

‘वाणिज्य विभागको टोलीले ११ भन्दा बढी व्यवसायीलाई गुणस्तर नभएको भन्दै जरिवाना तिरायो, कतिलाई मुद्दा पनि लगायो,’ उनी भन्छन्, ‘त्यसपछि अधिकांश व्यवसायीले गुणस्तर वृद्धि गरेर व्यवसाय गर्न खोजे पनि ग्राहकमा विश्वास जगाउन सकेनन् ।’

रैथाने मिठाइले विश्वास गुमाएको मौका छोपेर भारतीय मिठाइ बजारमा आएपछि रैथाने मिठाइ नै विलयको अवस्थामा पुगेको उनी बताउँछन् ।

२०६८ सालमा वाणिज्य विभागको अनुगमन टोलीले मनिन्द्रको पसलमा छापा मार्‍यो । केही अखाद्य वस्तु फेला परेको भन्दै १५ लाख रुपैयाँ जरिवाना तिरायो । त्यसपछिका वर्षहरुमा निरन्तर गुँदपाक गुणस्तरीय नभएको समाचार बाहिर आउन थाले । रैथाने स्वाद खाँदा हानी गर्दैन भन्ने उपाभोक्ताको सोचमा परिवर्तन आउन थाल्यो । यसले धेरै वर्षसम्म व्यवसायीमा नैराश्य छायो । गुणस्तर वृद्धि गर्दै बजारीकरणमा लागे पनि गुँदपाकको बजार माथि उठ्न सकेन ।

स्वदेशी विस्थापित, विदेशी स्थापित

रैथाने मिठाइमा गुणस्तरको प्रश्न उठिरहँदा त्यसको मौका छोपेर भारतीय मिठाइ नेपाल भित्रिन थाले । हाल नेपालमा उपलब्ध मिठाइमा ६५ प्रतिशत भारतीय मिठाइको हिस्सा छ । भन्सार विभागको तथ्यांक हेर्ने हो भने पनि गत आर्थिक वर्षमा मात्रै २ अर्ब १६ करोड ७२ लाख रुपैयाँबराबरको मिठाइ विदेशबाट आयात भएको छ, जसको ८० प्रतिशत हिस्सा भारतीय मिठाइले लिएको छ ।

मिठाइको बजारमा ७० प्रतिशत हिस्सा ओगट्दै आएको रैथाने मिठाइ र त्यसमा पनि लोकप्रिय मानिँदै आएको गुँदपाक संकुचितमात्र बनेको छैन, पुस्तैनी रुपमा उत्पादन गर्दै आएका व्यवसायीसमेत पलायन भइसकेका छन् । ‘मपछिको पुस्ताले अब गुँदपाक बेच्छ, बेच्दैन भन्नेमा शंका नै छ,’ मनिन्द्र भन्छन् ।

ब्रान्डिङका केही असफल प्रयास

पूर्व मिस नेपाल अनुष्का श्रेष्ठले रैथाने स्वाद विदेशमा पस्किने जमर्को गरिन् । २०७७ सालमा माकुसे ब्रान्डमा काठमाडौंको गुँदपाक विदेशमा बिक्री गर्ने योजना उनले बनाइन् । गुँदपाकको खस्किँदो व्यवसायलाई पुनर्ताजगी दिने उनको तयारी थियो। तर, सफल भइनन् ।

यसअघि गैरआवासीय नेपाली संघका पूर्वअध्यक्ष देवमान हिराचनले पनि पुष्टकारीलाई विश्वबजारमा लैजाने प्रयत्न गरेका थिए। २०७२-७३ सालतिरै उनै अध्यक्ष रहेको ग्लोबल इन्भेस्टमेन्ट क्यापिटल कम्पनीले नेपाली गुँदपाक विदेश निर्यात गरेको थियो। मलेसिया, युनाइटेड अबर इमिरेट्स, सिंगापुर, हङकङलगायतका देशमा निर्यात गर्ने प्रयास गरे पनि हिराचन सफल हुन सकेनन्।