बैंकहरुको ‘डिजिटल’ होडबाजीले मोबाइल बैंकिङमा छलाङ, ६ वर्षमा ७०० प्रतिशतले बढ्यो

काठमाडौं । एक दशकअघि एसएमएस बैंकबाट शुरु भएको मोबाइल बैंकिङले अहिले ठूलो फड्को मारिसकेको छ । मोबाइलबाट भुक्तानीसँगै बैंकहरुले आफ्ना विविध सेवालाई हातहातमै पुर्याउन प्रतिस्पर्धा गरिरहेका छन् ।

मोबाइल बैंकिङ ग्राहकको सुविधाको लागिमात्र नभएर बैंकको लागत खर्च कम गर्ने मुख्य साधक हो यो । पछिल्लो ६ वर्ष तथ्यांक हेर्ने हो भने मुलुकमा मोबाइल बैंकिङ सेवा झन्डै ७०० प्रतिशत वृद्धि भएको देखिन्छ ।

सन् २००८ मा एसएमएसबाट मोबाइल बैंकिङको सुरुवात भएको थियो । नेपालमा डिजिटल भुक्तानी सेवा स्थापित गर्न सुरुदेखि लागेको एफवान सफ्टका निर्देशक सुवास शर्मा पनि १३ वर्षको अवधिमा मोबाइल बैंकिङमा ठूलो उपलब्धी भएको बताउँछन् ।

अहिले मोबाइलबाट धेरै सेवा लिन सकिन्छ । बैंकको एपबाट भुक्तानी गर्नेदेखि, खाता खोल्ने, बैंक खाताको विवरण्ण हेर्ने, ऋण लिन सकिने, कार्डको लागि अनुरोध गर्न सकिने, एटिएमबाट क्यास डिपोजिट गर्ने, एटीएम कार्ड नभइकन पनि क्यान झिक्न सकिने, पल्स मेसिन नछोइ भुक्तानी गर्न सकिनेलगायत थुप्रै सुविधाहरु ग्राहक उपभोग गरिरहेका छन् ।

बैंक खाता खोल्नेको संख्यासँगै मोबाइल बैंकिङ चलाउनेको संख्यामा पनि उल्लेख्य वृद्धि भएको नेपाल राष्ट्र बैंकको तथ्यांकले देखाउँछ । नेपाल राष्ट्र बैंकले सार्वजनिक गरेको चालु आवको असोज महिनाको तथ्यांकअनुसार मुलुकमा मोबाइल बैंकिङ सेवा प्रयोग गर्ने प्रयोगकर्ता १ करोड ५१ लाख ५३ हजार ४ सय ६३ पुगेका छन् ।

यो गत वर्षको सोही अवधिको तुलनामा २७ प्रतिशतले बढी हो । गत वर्षको असोज महिनामा मोबाइल बैंकिङ सेवा प्रयोगकर्ता १ करोड १९ लाख १२ हजार ८ सय १३ थिए ।

मुलुकभर संचालन रहेका वाणिज्य बैंक, विकास बैंक र लघुवित्तमा खाता खोल्नेको संख्या ३ करोड ९४ लाख १३ हजार ५ सय ५५ छन् । यी ग्राहकमध्ये १ करोड ५१ लाख ५३ हजार ४ सयले मोबाइल बैंकिङ सेवा लिइरहेका छन् । कुल खातासँग तुलना गर्दा ३८.४४ प्रतिशतले मोबाइल बैंकिङ सेवा प्रयोग गरिरहेको देखिन्छ ।

स्मार्टफोनको पहुँच र मोबाइल डेटाको उपलब्धताले मोबाइल बैंकिङ सेवा वृद्धि भइरहेको छ । पछिल्लो समय मुलुकमा स्मार्टफोनको पहुँचमा वृद्धि भइरहेको छ । सस्तो र विदेशबाट आफन्तले स्मार्टफोन पठाउने भएकाले गाउँगाउँका उपभोक्ताले स्मार्टफोन प्रयोग गरिरहेका छन् ।

‘डेटा प्याकको उपलब्धता र स्मार्टफोनको पहुँच बढेसँगै मोबाइल बैंकिङमा व्यापकता आएको छ,’ शर्माले भने, ‘यसमा बैंकहरुको प्रतिस्पर्धाले अझ जोडबल पुगेको छ ।’

त्यसैगरी, मोबाइल सेवा प्रदायकले डेटा प्याक उपलब्ध गराइरहेका छन् । सस्तो दरमा उपलब्ध भएका डेटा प्याकले पनि उपभोक्तालाई मोबाइल बैंकिङप्रति आकर्षण गरिरहेको छ । योसँगै बैंकहरुले पनि मोबाइल बैंकिङ विस्तारको लागि विभिन्न प्रयास गरिरहेका छन् ।

नेपाल इलेक्ट्रोनिक्स पेमेन्ट सिस्टम (नेप्स), एससीटी, भिजा कार्ड जस्ता फिनटेक कम्पनीहरुले पनि मुलुकको डिजिटल सेवामा नयाँ नयाँ प्रविधि ल्याइरहेका छन् । उनीहरुले ल्याएका प्रविधिलाई बैंकहरुले ग्राहकसमक्ष पुर्याइरहेका छन् ।

नेप्सका कार्यकारी अधिकृत सञ्जीव सुब्बाले डिजिटल बैंक निर्माणको लागि विश्वस्तरका प्रविधिहरु नेपालमा ल्याएको बताए ।

‘हामीले विश्वकै पछिल्ला प्रविधिलाई नेपालमा भित्र्याइरहेका छौं,’ सुब्बाले भने, ‘बैंकहरुले उपलब्ध गराएका प्लेटफर्मबाट उक्त प्रविधिको प्रयोग भइरहेको छ ।’

मोबाइल बैंकिङ सेवा विस्तार वाणिज्य बैंकको मुख्य भूमिका रहेको छ । तथ्यांक हेर्दा पनि यी बैंकका ग्राहकले मोबाइल बैंकिङ सेवा धेरै प्रयोग गरिरहेका छन् । वाणिज्य बैंकका १ करोड ३४ लाख ५३ हजारभन्दा धेरे ग्राहकले मोबाइल बैंकिङ सेवा प्रयोग गरेका छन् ।

त्यस्तै, विकास बैंकका १६ लाख ३६ हजार र लघुवित्तका ६३ हजार ६ सयले यो सेवा लिइरहेका छन् ।

शर्माका अनुसार एफवान सफ्टले मात्रै मुलुकभरका वाणिज्य बैंक, विकास बैंक र केही ठूला सहकारीमा गरेर ५८ वटा बैंक तथा वित्तीय संस्थारुमा मोबाइल बैंकिङ सेवा उपलब्ध गराएको छ ।

एसएमएसबाट सुरु भएको मोबाइल बैंकिङ स्न २०१४ देखि भने डेटाबाट चलाउन सकिने विभिन्न फिचरको बैंकिङ सेवा सुरुवात भएको थियो । नेपाल राष्ट्र बैंकले पनि २०७३ देखि आफ्नो मासिक वित्तीय विवरणमा मोबाइल बैंकिङ कारोबार प्रकाशन गर्न थालेको थियो ।

राष्ट्र बैंकको तथ्यांकअनुसार २०७३ असोजमा १९ लाख २४ हजार ९ सय ४६ मोबाइल बैंकिङका ग्राहक थिए । चालु आवको असोज महिनाको तथ्यांकसँग तुलना गर्दा ६ वर्षमा मोबाइल बैंकिङ चलाउने ग्राहकको संख्या ६७८ प्रतिशतले वृद्धि भएको छ ।

२०७३ असोजमा बैंकका खाता खोल्ने कुल ग्राहकको संख्या १ करोड ७५ लाख १९ हजार २ सय ८७ थियो । कुल खातासँग तुलना गर्दा मोबाइल बैंकिङ चलाउने ग्राहक १०.९८ प्रतिशत थिए ।

यसरी सुरु भएको थियो मोबाइल बैंकिङ

नेपालमा मोबाइल बैंकिङ सुरुवात हेर्ने हो भने सन् २००८ तिर पुग्नुपर्छ । जतिबेला मुलुकको अग्रहण फिनटेक कम्पनी एफवान सफ्टले मोबाइल एसएमएस प्रविधिको सुरुवात गरेको थियो ।

त्यो बेला मोबाइलमा इन्टरनेट सुविधा खासै थिएन ।

‘त्यो समयमा हामीहरुले एसएमएस बैंकिङ शुरुवात गरेका थियौं,’ शर्माले भने, ‘त्यो नै नेपालमा मोबाइल बैंकिङको शुरुवात मान्नुपर्छ ।’

एसएमएस बैंकिङ सुरुवात हुँदा नेपालमा स्मार्टफोन त्यत्तिधेरै प्रचलनमा थिएन । एसएमएसबाट पिन पठाएर रिचार्ज, टपअपको काम हुन्थ्यो ।

हुन त बैंकिङ कारोबारमा कार्डको प्रयोग हेर्ने हो भने सन् २००३ देखि नै सुरु भएको थियो । त्यो बेला एससीटी कार्डको प्रविधिले मुलुकमै पहिलो पटक एटीएमको शुरु भयो । सन् २००५ बाट इन्भेष्टमेन्ट बैंकमार्फत् भिजा डेभिड कार्ड सुरु भयो । त्यो भन्दा अघि नेपालमा क्रेडिट कार्डमात्र थियो ।

सन् २००८ तिर ग्लोबल बैंकले ‘एम क्यास’ भनेर मोबाइल बैंकङको सुरुवात गरेको शर्मा बताउँछन् । ‘त्यसमा खासै धेरै कुरा गर्न मिल्दैनथ्यो,’ उनले भने, ‘त्यसमा टेलिफोनको बिल र रिचार्जमात्र गर्न मिल्थ्यो ।’

पछि लक्ष्मी बैंकले ‘मोबाइल मनी’ भन्ने प्रोडक्ट ल्यायो । त्यसबाट भुक्तानी पनि गर्न मिल्थ्यो । त्यहीबेला कुमारी बैंकले पनि ‘मोबाइल क्यास’ भन्ने शुरुवात गरेको थियो । त्यो पनि एसएमएसबाट चल्थ्यो । मोबाइल क्यास भने एक वर्षमै बन्द भयो ।

सन् २०१२ तिर स्मार्टफोन बजारमा देखिनथाले । त्यसपछि मोबाइल डेटासँगै एप्सको प्रयोग हुनथाल्यो । तर, डेटाको उपलब्धता सर्भसुलभ थिएन । सन् २०१४ तिर स्मार्टफोनमा इन्टरनेटबाट चल्ने मोबाइल बैंकिङको सुरुवात भएको शर्माले बताए ।

विस्तारै मोबाइल र इन्टरनेट पनि सस्तो हुदै गयो । पहुँच पनि वृद्धि भयो । स्मार्टफोनमा वाइफाइ चलाउनको जमात ठूलो हुँदै गयो ।

‘सन् २०१४ देखि भने साच्चिकै रुपमा डेटाबाट चल्ने मोबाइल बैंकङ शुरुवात भयो,’ शर्मा भन्छन् ।

त्यो बेलामा धेरै वाणिज्य बैंकहरु आइसकेका थिए । कुन बैंकले कस्तो प्रविधि ल्याउने भन्ने प्रतिस्पर्धा हुन्थ्यो । सन् २००८ देखि २०१२ सम्म लगभक सबै बैंकमा एसएमएसबाट चल्ने मोबाइल बैंकिङ सेवा शुरु भइसकेको थियो ।

नेपाल राष्ट्र बैंकले २०७५ मा भुक्तानी फस्र्याैट ऐन जारी गर्यो । त्यसपछि बल्ल नेपालमा विद्युतीय भुक्तानीको ‘फ्रेमवर्क’ बन्यो ।

मोबाइल बैंकिङको सेवा विस्तार भइरहेको बेला पछिल्लो तीन वर्षदेखि क्युआर कोड पनि प्रयोग हुन थालेको छ । पहिला मोबाइल बैंक भने पनि फोनको बिल र बत्तीको बिल तिर्नेमात्र काम हुन्थ्यो । क्युआर कोडआएपछि दैनिक भुक्तानीको काम पनि डिजिटलरुपमा हुनथालेको छ ।

क्युआर कोड प्रयोग गर्ने संख्या ठूलो भइसकेको छ ।

डिजिटल भुक्तानी सेवा प्रदायक, फिनटेक, बैंकहरुले क्युआरकोड प्रयोगलाई प्राथमिकतमा राखेर काम गरिरहेका छन् । अन्य कार्ड जस्तो क्युआर कोड प्रयोगमा शुल्क लाग्दैन । यसले पनि ग्राहक आकर्षण बढेको छ ।

‘अबको भविष्य भनेको बैंकहरुले दिइरहेको सेवाहरु कतिसम्म मोबाइल बैंकिङबाट दिन सक्छन् भन्नेमा भर पर्छ,’ शर्मा भन्छन्, ‘हाम्रो उद्देश्य पनि बैंकको सबै काम मोबाइलबाट गर्न सकियोस् भन्ने हो ।’

बैंकहरुलाई लागत घटाउनु पर्नेछ । लागत घटाउने एकमात्र अप्सन भनेको डिजिटाइजेसन भएको शर्मा बताउँछन् ।