गुलियो महमा नमिठो ‘झेल’: साढे २ अर्बको बजार बिथोल्न आयातको खेल
काठमाडौं । सरकारले मह आयातमा लगाएको प्रतिबन्ध खुला गर्न विभिन्न समूह कृषि तथा पशुपन्छी विकास मन्त्रालयमा दबाब दिँदै आएका छन् ।
ति समूहले कच्चा पदार्थको रुपमा विभिन्न मुलुकबाट मह आयात गर्न दिनु पर्ने भन्दै मन्त्रालयमा लविङ गर्दैआएका छन् । स्वदेशी किसानले उत्पादन गरेको महले बजार नपाएको भन्दै गत जेठदेखि सरकारले मह आयातमा ‘तत्कालको लागि’ प्रतिबन्ध लगाएको छ ।
कृषि तथा पशुपन्छी विकास मन्त्रालयले भारतसहित विभिन्न मुलुकबाट आयात हुने महमा प्रतिबन्ध लगाउने निर्णय गरेको थियो । जसअनुसार जेठ तेश्रो सातादेखि महको आयातमा सरकारले प्रतिबन्ध लगाएको थियो ।
मन्त्रीस्तरीय निर्णय अनुसार तत्कालीन समयमा एलसी खोलेर आयात गर्न अनुमति लिएका आयातकर्ताबाहेक अर्को सूचना नआउन्जेलसम्मका लागि आयातमा प्रतिबन्ध लगाइएको थियो ।
नेपाल मौरिपालक महासंघका अध्यक्ष सुभाषचन्द्र घिमिरेले विभिन्न समूहले मह आयात गर्न मन्त्रालयमा लविङ गर्न थालेको जानकारी दिए । आयात प्रतिबन्धका कारण बजार सुनिश्चित हुँदा उत्पादन भएको करिब सबै महले बजार पाएको उनको भनाइ छ ।
अब नयाँ मह उत्पादन भएर बजारमा आउनै लाग्ने बेलामा आयात फुकुवा गर्न सुरु भएको खेलका कारण स्वदेशी किसानले उत्पादन गरेको महले बजार नपाउने समस्या आउने उनको भनाई छ ।
‘कृषि मन्त्रालयले स्वदेशी किसानको पक्ष पोषण हुने गरी गरेको यो निर्णयका कारण मह उत्पादक किसान खुसी मात्रै होइन, अहिलेसम्म बजार पनि सुरक्षित भएको छ,’ उनले भने,‘तर अहिले विभिन्न आयातकर्ता समूहले मह आयात गर्न मन्त्रालयमा लविङ गर्न थालेका छन् । फेरी आयात फुकुवा भए हामीले उत्पादन गरेको महले बजार नपाउने समस्या निम्तिन्छ ।’
उनका अनुसार तत्कालिन समयमा भारतबाट सस्तो र विभिन्न ब्राण्डमा आयात भएको महका कारण स्वदेशी किसानले उत्पादन गरेको महले बजार पाएको थिएन् । स्वदेशी किसानले उत्पादन गरेको महको बजार सुनिश्चित गर्न किसानहरुको सुझावमा आयातमा प्रतिबन्ध लगाइएको थियो ।
‘बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरुका डिलरहरुले नेपालमा कच्चा महको माग अत्याधिक रहेको र नेपालमा उत्पादन नभएको भन्दै मन्त्रालयमा निक्कै जोरवल गरी लविङ गर्न थालेका छन्,’ उनले भने,‘आयात फुकुवा भयो भने फेरी हामी स्वदेशी किसान सडकमा पुग्ने अवस्था सिर्जना हुन्छ ।’
सरकारले महको गुणस्तरीय उत्पादन, प्रशोधन र बजारिकरणमा खासै सहयोग नगरेको गुनासो गर्दै उनले सरकारको असहयोगका कारण अन्य मुलुकमा नेपालको मह निर्यात गर्न नसकेको जानकारी दिए ।
नेपालमा वार्षिक २ अर्ब ४० करोड रुपैयाँबराबरको ५ हजार मेट्रिक टन मह उत्पादन हुँदै आएको छ । खपत भने ६ हजार मेट्रिक टन छ । अपुग भएको मह भारतसहित विभिन्न मुलुकबाट नेपालमा आयात हुने गर्छ ।
आयातमा प्रतिबन्ध लागेपछि चालु आर्थिक वर्षको पहिलो ४ महिनाको अवधिमा नेपालमा २ करोड ८४ लाख ७४ हजार रुपैयाँबराबरको १ लाख २ हजार ९२ किलो विभिन्न मह नेपालमा आयात भएको छ । गत आर्थिक वर्ष २०८०/८१ मा भने १७ करोड ६१ लाख ७८ हजार रुपैयाँबराबरको ८ लाख ८ हजार ४ सय ७१ किलो मह नेपालमा भित्रिएको थियो ।
नेपालमा मुख्यगरी दक्षिणी छिमेकी मुलुक भारत, टर्की, संयुक्त अरब इमिरेट्स, भुटान, चीन, पोर्चुगल, युके, थाइल्याण्ड, मलेसियालगायतका मुलुकबाट मह आयात हुँदै आएको छ । कूल आयातको झण्डै ९८ प्रतिशत भारतबाट आयात हुन्छ ।
घिमिरेका अनुसार बाहिरबाट आयात हुने महमा गुणस्तरीय छैनन् । बाहिरबाट आयात भएको मह सधै एकै नाशको, एउटै रंग र एउटै स्वाद भएकाले गुणस्तरीय नभएको उनको दाबी छ ।
‘सक्कली महको प्रत्येक लटको छुट्टाछुट्टै स्वाद, रंग र वाक्लोपना हुन्छ,’ उनले भने,‘तर नेपालमा विभिन्न व्राण्डमा आयात भएको मह हेर्दा सधै एउटै रंग, स्वाद र वाक्लोपना हुन्छ । यसलाई सक्कली प्राकृतिक मह मान्न सकिन्न् ।’
स्वदेशी किसानले उत्पादन गर्ने प्रतिकिलो महको लागत मूल्य ४ सय ३५ रुपैयाँ पर्छ । लागत खर्च, मुनाफा, बैंक व्याजलगायत जोडेर यो मह बजारमा ८ सय रुपैयाँ प्रतिकिलोमा बिक्री हुने गरेको उनको भनाई छ ।
भारतबाट आयात हुने मह नेपाली महको तुलनामा गुणस्तरहिन र मिसावट भएपनि निक्कै महँगो मूल्यमा बिक्री हुने गरेको घिमिरेले जानकारी दिए ।
‘हामीले ब्राण्डिङ्ग गरेर बिक्री गर्न प्रयास गरेपनि सरकारले सहयोग नगरेका कारण स्वदेशीसहित विदेशी बजार पाउन असमर्थ भएका छौं,’ घिमिरेले भने,‘एउटा एउटा किसानले आफैले ब्राण्डिङ्ग गरेर बिक्री गर्न सक्दैनन् ।’
ब्राण्डिङ्ग गरी प्याकेटमा बिक्री गर्न खाद्य अनुज्ञा पत्र आवश्यक पर्ने जानकारी गराउँदै उनले यसका लागि रेसिड्यु मोनिटरिङ्ग प्लान्ट आवश्यक पर्छ । रेसिड्यु मोनिटरिङ्ग प्लान्ट राख्न दुई चार जना किसानले आफ्नो खर्चमा गर्न सम्भव नहुने उनले बताए ।
रेसिड्यु मोनिटरिङ्ग प्लान्ट राख्ने व्यवस्था मिलाइदिन वर्षौदेखि सरकारसँग माग गरेपनि हालसम्म चासो नदेखाइएको उनले जानकारी दिए । बाहिरी मुलुकमा यस्तो परीक्षण गरेर ब्राण्डिङ्ग गर्न एउटा नमूनालाई ५० हजार रुपैयाँसम्म खर्च लाग्ने महासंघको भनाई छ ।
पोषण तत्व र औषधीय गुणका कारण पछिल्लो समयमा आन्तरिक बजारमा महको माग दिनानुदिन बढ्दै गएको छ । यसका कारण परम्परागत मौरीपालनले अहिले व्यवसायिक रुपमा लिन थालिसकेको छ ।
यसका पारखीको संख्या बढ्न थालेपछि मौरीपालक किसानसमेत दंग छन् । विगतमा सोखको रुपमा केही घार राखेर मौरी पाल्दै आएका किसान महबाट मनग्गे आम्दानी हुने बुझेपछि अहिले आधुनिक प्रविधिसहित वृहत् रुपमा मौरीपालन गर्न थालेका छन् ।
स्थानीय घरपालुवा ‘अपिस सेरेना’ जातबाट मौरीपालनको इतिहास सुरु भएको पाइन्छ । एपिस सेरेनाका घारलाई मुढा र कोपेघारबाट आधुनिक घारमा सारिएपछि यो पेशा आधुनिकीकरणतर्फ उन्मुख भएको मह व्यवसायी संघका पूर्व अध्यक्ष धर्मराज श्रेष्ठले बताए ।
परिश्रमीको उपाधी पाएका माहुरी समाजिक संरचनामा मिलेर मिजासिलो भएर बस्न मन पराउछन । मौरीपालन पछिल्लो समयमा व्यवसायिक रुप लिन थालेको छ । पछिल्लो समयमा व्यवसायिक रुपमा फैलदै गएको माहुरी पालनका कारण यसको पोषण तत्व र औषधीय गुणका कारण मुलुकभित्र महको आवश्यकता र खपत पनि बढ्दो क्रममा छ ।
नेपालमा माहुरी पालनको इतिहास आदीकालदेखि सुरु भएको मानिन्छ । स्थानीय घरपालुवा अपि सेरेना जातका माहुरीबाट यसको पालन हुन लागेको कृषि बिज्ञहरु बताउछन ।
त्यसपछि करिब २०३२ सालमा स्थापना भएको व्यववसायिक किट विकास आयोजना अस्तित्वमा आएपछि सामान्य रुपमा माहुरी पालनसम्बन्धी केही कामहरुले अग्रता पाएको थियो । ०४३ सालमा स्थापना भएको माहुरी पालन तालिम तथा प्रसार आयोजनाका कारण पनि यो व्यवसायले केही रुपमा व्यवसायिक रुप लिएको थियो । आयोजना गोदावरीमा स्थापना गरिएको थियो ।
त्यसवेला नेदरल्याण्ड सरकारको सहयोगमा भौतिक पूर्वाधार निर्माण गरेर कार्यक्रमहरु संचालनमा ल्याइएपछि माहुरी पालन व्यवसाय फस्टाउदै गएको थियो । त्यसलगक्तै राष्टिय मौरी पालन विकास कार्यक्रम, मौरी पालन विकास कार्यालय भण्डारखाल र व्यवसायिक किट विकास निर्देशनालय स्थापना भएपछि यो क्षेत्रले फडको मार्न सफल भएको हो ।
अहिले नेपालभर मौरी पालन गरिदैं आएको छ । खास गरेर तोरीको पकेट क्षेत्र, स्याउ, लिची, आँप, सिसमलगायतका क्षेत्रमा मौरी पालनका लागि उर्वरा क्षेत्र मानिन्छ । खयर, कमल, चिउरीको फुल चुसेर माहुरी माहुरीले तयार गरेको मह अन्यभन्दा दुलर्भ मानिनुका साथै गुणकारी मानिन्छ । तैलिय गुण बढी भएर चिउरीको मह विश्वभर प्रख्यात छ ।
मुख्यतया चितवन, सर्लाही, नवलपरासी, कपिलबस्तु, कास्की, दाङ, सुनसरी, मकवानपुर, बाँके, बर्दिया, कंचनपुर, डडेलधुरा, मोरंग, इलाम, बाग्लुंग, पर्वत, रुपन्देही जिल्लालाई व्यवसायिक मौरीपान क्षेत्रको रुपमा चिनिन्छ । माहुरी पालन तालिम तथा प्रसार आयोजना गोदावरीले २०५१ तिर भारतबाट ७५ वटा एपिस मेलिफेरा जातका घार ल्याएर चितवन, सर्लाही र नवलपरासीमा बितरण गरेको थियो ।
त्यही घारबाट हाल हजारौं घार बिस्तारित भएर व्यवसायिक रुपमा महको उत्पादन हुन थालेको हो । नेपालमा पछिल्लो समयमा एपिस मेलिफेरा जातको माहुरीलाई व्यवसायिक रुपमा मह उत्पादनका लागि प्रयोग गर्न थालिएको छ । २०५५ सालदेखि नेपालमा मेलिफेरा जातको माहुरीले तयार पार्ने मह प्रयोग हुन थालेको हो ।
तत्कालिन कार्यक्रम निर्देशक श्रेष्ठका अनुसार नेपालमा मुख्यतयाः एपिस सेरेना, एपिस मेलिफेरा(विदेशी मौरी), एपिस लेवोरियोसा(भीर मौरी), एपिस डोर्साटा(खाग मौरी) र एपिस फलोरिया(कठयौरी मौरी) जातका माहुरी पाइन्छ । यसवाहेक भुसौरी, झिगौरी, गोठौरी आदि नामले चिनिने पुत्का मौरी पनि पाइन्छ । यसको मह अति नै दुलर्भ मानिन्छ । यसमध्ये सेरेना र मेलिफेरालाई घरपालुवा भएकाले घरमै ल्याएर पाल्न सकिन्छ ।
अर्को लेवोरिसा, डोरसापा र फलोरिया जंगली जातका भएकाले घरमा राखेर पाल्न सकिन्न । सेरेना जातको एउटा घारबाट प्रति वर्ष १० किलोसम्म र मेलिफेरा जातको एउटा घारबाट प्रति वर्ष ६० किलोसम्म मह उत्पादन हुने भएकाले किसानहरुमाझ व्यवसायिक उत्पादनका लागि मेलिफेरा जात नै आकर्षित मानिन्छ ।
घरपालुवा जातका माहुरीले एक पटकमा दशवटासम्म चाका बनाउन सक्छ भने जंगली जातका माहुरीले एक पटकमा एउटा मात्र घारबनाउन सक्ने गुण भएको मानिन्छ ।
राजेश बर्मा
