२३ वर्षदेखि अर्गानिक मल उत्पादन गर्दै आएका बाबुराम, अब पशु रोग सम्बन्धी औषधी उत्पादन गर्ने योजना

विराटनगर । विराटनगरदेखि चार किलोमिटर पूर्वी-उत्तरतर्फमा पर्ने तत्कालीन विराटनगर १३ (हाल विराटनगर-१०, तीन टोलिया) मा १३ वर्षअघि बाबुराम ढकालले ३ कठ्ठा जग्गा भाडामा लिए ।

परालको फुस्कोले छाएर बाँसको भाटाले घेराबारा गरी तीनवटा लामो कटेरो बनाए । र, त्यही उत्पादन गर्न थाले ‘सजिलो भर्मिक कम्पोष्ट मल’ ।

तत्कालीन समयमा लगानी साढे ८ लाख रुपैयाँ थियो । अहिले डेढ करोड रुपैयाँ बराबरको लगानी पुगिसकेको छ ।

अहिले उद्योगबाट दैनिक ३ टन अर्गानिक मल उत्पादन भइरहेको छ । लगानी बढाएर मेसिन जडान गर्न सकियो भने उत्पादन बढाएर दैनिक १० टन पुर्याउन सकिने ढकालको भनाइ छ ।

ढकालको परिचय मल उद्योगमामात्र सीमित छैन । उनी बिराटनगर, कञ्चनबारीस्थित सजिलो बजारका पनि प्रमुख हुन् । कृषि व्यवसायमा उनको पहिलेदेखिको लगाव छ ।

बाबुरामले सजिलो बजार खोल्नुअघि २०६६ सालमा तीनटोलियामा भर्मिक कम्पोष्ट मल उद्योग खोलेका थिए । मल उत्पादन शुरु त गरे तर बजारको समस्या भयो ।

कहाँ कसरी बेच्ने ? उनलाई आइडिया थिएन ।

‘शुरुमा मैले घरघरमा मल बाँड्दै हिँडे,’ बाबुराम भन्छन्, ‘त्यसरी बाँडेको मलको एक पैसा पनि लिइन ।’

कृषकलाई मल प्रयोग गर्ने बानी परोस् भनेर त्यसरी निःशुल्क बाँड्दै हिँडेको उनले सुनाए ।

मल उत्पादन गर्नुअघि सरकारले दिएको ४० दिने आइपीएम चियासम्बन्धी तालिमसमेत ढकालले लिएका थिए । त्योबेला इलाम उच्चमाविले सञ्चालन गरेको चियासम्बन्धी ६ महिने अध्ययन गर्दै थिए ।

१७ वर्ष झापा, बिर्तामोडमा एग्रोभेट पसल सञ्चालन गर्ने क्रममा एकजना विदेशी चियाबाली विशेषज्ञसँग काम गर्ने अवसर प्राप्त गरे ।

सोही क्रममा उनले कृषिमा प्रयोग हुने मल (अर्गानिक र रासायनिक) र विषादीको बारेमा केही जानकारी पाए । यसले उनमा चिया खेतीभन्दा पनि मल उत्पादन गर्नेतर्फ बढी रुचि जाग्यो । त्यसैले पछिल्लो समय उनी मल उत्पादनतर्फ बढी केन्द्रित छन् ।

उद्योग शुरुवात गरेको केही समयपछि छोराछोरी पनि बिराटनगर मै पढ्न थाले । यसले विराटनगरमा आउजाउ बढायो । केही समयपछि झापाको बिर्तामोडबाट बिराटनगर नै बसाइ सरे ।

‘केही साथीहरूसँगको सल्लाहमा यो मल उद्योग खोल्ने निर्णयमा पुगेको थिएँ,’ बाबुराम भन्छन् । उनले मल उद्योग खोल्दै गर्दा ४० दिनसम्म सँगै तालिम लिएका साथीहरुले सरकारी र केहीले आइएनजीओमा जागिर शुरु गरेका थिए ।

त्योबेला विराटनगरमा गाई पाल्ने चलन धेरै थियो । गाई फार्मबाट उद्योगका लागि चाहिने गोबर ल्याउँथे ।

त्यहीबेला सुनसरीमा सप्तकोसी नदी फुटेर आवादी जमिनमा बाढी पस्यो । उर्बर भूमि बालुवामा परीणत भयो । बालुवामा अन्न उत्पादन गर्न धेरै मल चाहिने भयो । त्यही मौकामा उनलेका मलको माग धेरै भयो ।

‘एकै सिजनमा डेढ लाख रुपैयाँ आम्दानी गरें,’ बाबुरामले सुनाए ।

उनको मल कृषि विकास कार्यालयमार्फत् बिक्री हुन्थ्यो । मल बिक्न थालेपछि निक्कै उत्साहित भए । तर, सरकारको सहयोग सँधै आएन ।

सरकारले ढकाललाई सँधैभरी मल नसक्ने जवाफ दियो ।

‘बाहिरबाट मल किनेर ल्याउन सकिने तर नेपालको किन्न नसकिने रहेछ ?’ ढकालले प्रश्न गरे, ‘सरकारको यो कस्तो नीति हो बुझिँन ?’

केही समयपछि कम्पोष्ट मल उत्पादन गर्ने ५ व्यवसायीहरु मिलेर सरकारले मल किनिदिनु पर्ने माग राखे । धेरैपछि सरकारले नेपालमा उत्पादित कम्पोष्ट वा प्राङ्गारिक मल खरिद गर्ने निर्णय गर्यो ।

‘त्यसबेला कृषि मन्त्रालयअन्तर्गतको कृषि सामग्री संस्थानबाट टेण्डर निकाल्यो । हामी पाँच जना उद्यमी मिलेर टेण्डर पनि हाल्यौं । त्यो टेण्डर पाँच करोड रूपैयाँ बराबरको थियो । टेण्डर हामीलाई नै पर्यो पनि । अनि मल ढुवानी गरेर देशभरी पुर्यायौं,’ उनले भने ।

तर, मल बेचेर लागत उठाउन नै मुस्किल भयो । दोस्रोपटक पनि टेण्डर पारेर ४ करोड रूपैयाँको मल बिक्री गरे पनि नाफा कमाउन मुस्किल भयो ।

‘अप्ठ्यारो भएपछि हाम्रो समूहका धेरै लगानीकर्ताले मेरो साथ छोडेर उद्योग बन्द गरे,’ उनले सुनाए ।

जुगलकिशोर राठी, सुरेश राठी र नन्दु तापडिया, भक्ति भट्टराई त्यतिबेला बिराटनगरका स्थापित उद्यमी थिए । जुगलकिशोर भर्मिक कम्पोष्ट मल उत्पादन गरेर बेच्ने देशकै पहिलो व्यक्ति पनि हुन् ।

त्यस्तै, सुरेश राठी र नन्दु तापडियाले तत्कालीन कटहरी गाविसमा मल उद्योग खोलेका थिए । उनीहरूले पनि नाफा कम र फोहोरमा काम गर्ने कामदारको अभावकै कारणले यो क्षेत्र नै छाड्न बाध्य भए ।

त्योबेलादेखि चलेका केही स-साना भर्मिक कम्पोष्ट मल उत्पादन गर्ने उद्योग अहिले पनि बिराटनगर, नारायणघाट र काठमाडौं क्षेत्रमा सञ्चालित छन् ।

पछि उनी आफैं तत्कालीन जिल्ला विकास समिति, सिमेन, सीएएमार्फत् गड्यौला हुर्काउने र बीऊ उत्पादनसम्बन्धी तालिम दिँदै हिँडे ।

मल उत्पादनमा केही वर्षको अनुभवपछि बाबुरामले आधुनिक प्रविधिको मेसिन नराखी र ठूलो मात्रामा उत्पादन नगरी लागत घटाउन सकिँदैन भन्ने बुझे । त्यही क्रममा उनले सरकारसँग मेसिनको माग पनि गरे ।

त्यतिबेला कृषि मन्त्रालयअन्तर्गतको माटो विभागले २९ लाख रूपैयाँ बराबरको मेसिन उपकरणमा पनि उनलाई अनुदानमा दिने भनेर सिफारिस पनि गर्यो । तर, बाबुरामले नै त्यो मेसिन हाललाई भाडाको जग्गामा नराख्ने सोचले नलिने भनेर फिर्ता गरिदिए । त्यसपछि उनले मल उद्योग भाडाको घरमा राख्दा नोक्सान हुने देखेर त्यहाँबाट अन्तै सार्ने सोच बनाए ।

उनले उद्योग सहरभन्दा अलिकति टाढा लाने निर्णय गरे । सोही निर्णयअनुसार उद्योगलाई अहिलेको ठाउँमा सारेका हुन् । उद्योग अहिले बिस्तार भएको छ । २७ कठ्ठा जमिनमा उद्योग चलिरहेको छ । जसमा १० जना कर्मचारी छन् ।

शुरुमा उनीहरूले त्यो उद्योगबाट विभिन्न किसिमका झोल मल उत्पादन गरे । झोल मल पनि कृषिबालीमा प्रयोग हुन्छ । झोल मल उत्पादन कृषि मन्त्रालयमा तत्कालीन उपसचिव राजेन्द्र उप्रेतीसँग सल्लाहमा शुरु गरिएको उनले बताए ।

भक्तपुरका कृषि विशेषज्ञ शिव एण्डुले पूर्वीक्षेत्रमा कृषि फर्म अनुगमन गर्ने क्रममा आफ्नो मल उद्योगमा आएर सरसल्लाह दिने गरेको बाबुराम बताउँछन् ।

उनले बिराट बायोटेक इन्डस्ट्रिज प्रालि नामको कृषि फर्म दर्ता गरेका छन् । त्यही फर्ममार्फत् उनी अहिले कृषिबालीका लागि मल उत्पादनसम्बन्धी उद्योग चलाउँछन् । बाबुरामले आफ्ना भाई ढुण्डिराजलाई साझेदार बनाएका छन् ।

सो अर्गानिक मल उद्योगका सञ्चालक ढुण्डिराजले भने, ‘अहिले हामी सानो स्केलमा मल उत्पादन गर्दै छौं । यसमा लगानी पनि डेढ करोड रूपैयाँमात्र हो । यहाँबाट दिनको ३ टन मल उत्पादन हुन्छ । दिनको १० टन उत्पादन गर्ने लक्ष्य छ । तर, पूँजी अभावले मेसिन किन्न सकिएको छैन । अब ४ करोड रुपैयाँ खर्च गर्न सकियो भने प्रदेश १ को मलको पूरै माग धान्न सकिन्छ भन्ने लाग्छ ।’

सरकारले साना किसानलाई सहुलियत ऋण र अनुदान दिने भने पनि उनीहरुले अहिलेसम्म पाउन सकेका छैनन् ।

‘सरकारी अनुदान पाउन त आफ्नो मान्छे नेता हुनुपर्ने रहेछ, त्यो छैन,’ उनले गुनासो गरे ।

अहिले एउटा गतिलो आधुनिक प्रविधियुक्त मेसिन भए पुग्ने उनको भनाइ छ । प्रदेश सरकारले पनि मेसिन खरिदका लागि केही सहयोग गर्ने भनेर केही वर्षअघि आश्वासन दिएपछि उनले उद्योग परिसरमा मेसिन राख्ने ठाउँ पनि बनाएका छन् । तर, अहिलेसम्म सहयोग आएको छैन ।

बिरेन्द्र बस्नेतले किन्छन्

उद्योगबाट उत्पादित मल प्रदेश १ मा मात्र होइन, नेपालगञ्ज, धनगढी, काठमाडौं र भक्तपुरसम्म पुग्छ ।

बुध्द एयरका प्रबन्ध निर्देशक बीरेन्द्र बस्नेतले विमानबाटै मल लैजाने गरेको ढुण्डिराज बताउँछन् ।

‘एक महिनाअघि हाम्रो उद्योगबाट ६५ बोरा मल बुध्द एयर प्रालिको विमानमार्फत् काठमाडौं लगिएको थियो । बस्नेतको भक्तपुरमा कृषि फर्म छ,’ ढुण्डिराज भन्छन्, ‘यहाँ उत्पादित मल गुणस्तरीय छ भन्ने बस्नेतलाई विश्वास छ ।’

उद्योगमा न्यूनतम ५ किलोग्रामदेखि २५ किलोग्रामसम्म अट्ने बोरामा मल प्याकिङ गरिन्छ । जसलाई प्रतिकिलो २२ रूपैयाँका दरले बिक्री गरिन्छ ।

कसरी उत्पादन हुन्छ मल ?

मल उत्पादन गर्न विभिन्न ठाउँबाट गाईभैंसीको गोबर मल कुहुने झारपातहरु ओसारेर ल्याइन्छ । गोबर मल ल्याउन उद्योगबाट ४० किलोमिटर सुनसरीको इनरुवासम्म पुग्नु पर्छ ।

‘टाढाबाट गोबर मल ल्याउनु पर्दा लागत खर्च बढ्न जान्छ,’ उनले भने ‘टाढाबाट गोबर मल ल्याउन ट्याक्टरको कम्तीमा सातआठ सयदेखि हजार रूपैयाँसम्म तिर्नुपर्छ । यसै त दानादार मल उत्पादन गर्न निकै मिहेनत र लामो समय लाग्ने भएकाले पनि लागत खर्च बढ्ने हो ।’

बिरुवा छिटो हुर्काउन प्यालेट (दानादार) मल उत्तम हुने उनको भनाइ छ । यसमा पर्याप्त मात्रामा हार्मोन हुन्छ ।

उद्योगबाट मल उत्पादन गर्नुअघि विभिन्न चरणहरू पार गर्नुपर्छ । पहिलो चरणमा त ढुवानी गरेर ल्याएको गोबर मललाई खुल्ला ठाउँमा थुपारेर घामको प्रकाशले प्रत्यक्ष नभेट्ने गरी उपचार गरी छोपेर एक महिनासम्म राख्नुपर्छ ।

त्यसपछि त्यहाँबाट मल उठाएर दुई महिनाजति डुँड (बालुवा सिमेन्टबाट बनेको लामो भाग भएको ठाउँ) मा गड्यौलासँगै हालेर राखिन्छ ।

त्यसपछि घामपानीले नभेट्ने उद्योगभित्र अर्को डुँडमा हालिन्छ । केही समयपछि त्यहाँबाट निकालेर चालेर चियारङ जस्तो आकारको मल विभिन्न आकारका बोरामा प्याकेजिङ गरिन्छ ।

मल उत्पादन गर्न सबैभन्दा महत्वपूर्ण काम गड्यौलाले गर्छ । दानेदार मल उत्पादन गर्न विभिन्न चरणमा गड्यौला प्रयोग गरिन्छ । कोही गड्यौलाले गोबर मल खाएर मसिनो बुर्बुर हुने मल बनाउँछ । कोही जातको गड्यौलाले गोबर मलमा हिँड्यो भनेमात्र पनि उसमा भएको हार्मनका कारण मल बन्छ ।

मेसिन भए लागत घट्ने

गड्यौलाले खाएर दिसा गर्यो भने सबैभन्दा उत्तम मल बन्छ । त्यसरी गड्यौलाले खाएर दिसा गरेको मल मेसिनमा हालेर चाल्ने र प्याकेजिङ गर्ने काम गरिन्छ । मेसिन नभएकोले यो काम अहिले मान्छेले गरिरहेका छन् । कामदार पाउन मुस्किल छ । कामदार लगाउँदा ढिलो हुने र उत्पादन लागत पनि मँहगो पर्छ ।

‘मेसिन किन्न अघिल्लो आर्थिक वर्षमा बिराटनगरस्थित एनएमबि बैंकमा रकम पाउन कागजात पेश गरेको थियो । अहिले पैसा छैन भनेर दिएन । अब चालु आवमा एनएमबि बैंकमा पेशेको कागजात राष्ट्रिय बाणिज्य बैंकमा सार्ने भएका छौं । रकम अभावले प्राङ्गारिक मल उत्पादनको काम गर्न ढिलाइ भएको छ’ उनले भने ।

मल प्याक गरेर पनि धेरै दिन राख्न मिल्दैन । बोरामा प्याक गरेपछि छिट्टै सुक्छ । अर्डर गरेपछिमात्र प्याक गर्ने गरिएको छ । यसरी उत्पादन गरेको मलमा २६ देखि ३५ प्रतिशत पानीको मात्रा हुनुपर्छ ।

उत्पादन गरेको मल आस्था साइन्टिफिक रिसर्च सेन्टर काठमाडौं र सुनसरी जिल्लाको झुम्कामा रहेको ल्यावमा परीक्षण गरिन्छ । त्यहाँबाट स्वीकृत भएर आएपछि मात्र मल बोरामा प्याक गरिन्छ ।

अनुदानका लागि मन्त्रालयमा प्रस्ताव

मल परीक्षण गर्न आफैं ल्याव बनाउने सोचमा रहेको ढुण्डिराजको भनाइ छ । किरा मार्ने विषादी (अर्गानिक पेस्टिसाइज) उत्पादन गर्न दुई वर्षअघि प्रयत्न गरेको भए पनि त्यसका लागि ८० लाख रुपैयाँ लाग्छ । उनले यससम्बन्धी प्रस्ताव कृषि मन्त्रालयमा पेश गरिसकेका छन् ।

तर, कृषि मन्त्रालयले बढीमा २० लाखमात्र दिने भन्यो । त्यति पैसाले मात्र पुग्दैन अनुदानको दुरुपयोग हुन्छ भनेर त्यो रकम पनि नलिएको उनले बताए ।

‘एउटा ल्याब राख्न डेढ करोडजति लगानी हुन्छ होला । ल्याबले मलमात्र होइन, माटो पनि परीक्षण गर्ने क्षमता राख्छ,’ उनले भने ।

उद्योगले दैनिक ६ हजार लिटरसम्म झोल मल पनि उत्पादन गर्दै आएको छ ।

‘पछिल्लो समय हामी घरबाट निस्कने फोहोरबाट कसरी मल बनाउने भन्ने विषयमा लागेका छौं,’ उनले भने ।

बिराटनगरको सबै फोहोर व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ

त्यस विषयमा केही लाइन एजेन्सी र सामाजिक संघसंस्थाहरूसँग छलफल चलिरहेको छ । बिराटनगरको सबै फोहोर संकलन गरेर मल बनाउने सोच रहेको उनले सुनाए ।

‘एकपटक हामीले बिराटनगरको गुद्री सब्जी बजारको फोहोर निःशुल्क उठाइदिन्छौं भनेर बिराटनगर महानगरपालिकासँग प्रस्ताव राख्यौं तर त्यहाँको कर्मचारी प्रशासनले मानेन,’ उनले भने, ‘तिहार र छठमा बजारमा पूजा गरिसकेर सडकमा अलपत्र फालिएका केराका दाम्चा उठाएर मल बनाउन लान्छौं, महानगरपालिकाको खर्च पनि बच्छ भनेको त्यो पनि मानेनन् ।’

उनले गरेको प्ररम्भिक अध्ययनअनुसार बिराटनगरमा दैनिक १० टन फोहोर निस्कने हुने अनुमान गरिएको छ ।

बाबुराम रासायनिक मलको सर्भेयर पनि हुन् । काठमाडौं डिल्लीबजारमा रहेको आस्था साईन्टिफक रिसर्च एण्ड सर्भिस सेन्टरले उनलाई सर्भेयर नियुक्त गरेको छ ।

उनलाई रानी भन्सार कार्यालयको एकीकृत भन्सार जाँच चौकी (आइसिपी) भारतबाट आयातित मलको नमूना संकलन गरी काठमाडौं ल्यावमा पठाउने कामको जिम्मा दिएको छ ।

सो नमूना काठमाडौं ल्यावबाट परीक्षण भई स्वीकृत आएपछि मात्र भन्सारले मल छोड्ने गर्छ । विमानमार्फत् काठमाडौं नमूना पठाएर परीक्षण भई बिराटनगर भन्सारसम्म रिपोर्ट आइपुग्न चौबीस घण्टासम्म लाग्छ ।

नमूना संकलन समयमा कृषि ज्ञान केन्द्र, साल्ट ट्रेडिङ, कृषि सामग्री कम्पनीका प्रतिनिधिहरू रोहबरमा बस्छन् ।

‘अब हामी पशु रोगसम्बन्धी औषधी उत्पादन गर्ने सोचमा पनि छौं,’ उनले भने ।