केरा र अमेरिकासँगको सम्बन्धले लगातार संकटको भुमरीमा परेको होन्डुरस

‘केराले बर्बाद गर्यो यो देश
पानीको सतह
भाँचिन्छ अनि डुब्छ
फेरि उठ्छ, फेरि बग्छ
समय हत्केलामा बगिरहेको छ
मानिस पानीको बुलबुला हो …’

खासमा राष्ट्रपतिले यो भाषा बुझेको भए आफ्नो कोठाको भित्तामा राख्थे । कुरा यस्तो छ कि ती व्यक्ति जनवरी २०२२ मा पूर्वराष्ट्रपतिको श्रेणीमा आएका छन् । तर, हाल जेलमा छन् । आफ्नो देशमा होइन । उनी अमेरिकाको जेलमा छन् ।

कुर्सीबाट ओर्लिएको दुई सातापछिको कुरा हो यो । समय फेब्रुअरी २०२२ को एक दिन । अचानक एउटा हेलिकप्टर उनको घरमाथि घुम्न थाल्यो । घर अगाडि सरकारी गाडीको लस्कर देखियो ।

जसलाई प्रहरीले सलामी दिने गर्दथ्यो । तर, त्यतिबेला बन्दुक बोकेर उभिएको थियो । हुवानले इशारा बुझे । उसले चुपचाप हात अगाडि बढायो । उनलाई हत्कडी र साङ्लोले बाँधेर बाहिर ल्याइएको थियो । गाडीमा राखियो । गाडीको लस्कर अघिबढ्यो ।

त्यसको केही समयपछि हेलिकप्टर पनि कतै हरायो ।

जसको इशारामा यो सम्पूर्ण कारबाही भइरहेको थियो । उससँग राष्ट्रपतिको घनिष्ठ मैत्रीपूर्ण सम्बन्ध थियो । यहाँ हामी अमेरिकाको कुरा गर्दैछौं ।

उनीहरुबीच झगडा भएको थियो । कुर्सीबाट हट्ने बित्तिकै अमेरिकाले नयाँ शक्तिसँग हात मिलायो । आफ्नो शत्रुलाई सुम्पिदिन अनुरोध पठायो । नयाँ शक्तिले तुरुन्तै स्वीकार गर्यो पनि ।

किनकी, कथाको पूरै प्लट धेरै पहिले नै तयार भइसकेको देखिन्छ । यो षड्यन्त्र यति अगाडि बनेको थियो कि त्यो खासमा केही अनौठो पनि लाग्दैन ।

यो वास्तविक कथा होन्डुरसका पूर्वराष्ट्रपति हुवान ओर्लान्डो हर्नान्डेजको बारेमा हो । अप्रिल २०२२ मा उनलाई होन्डुरसबाट अमेरिका सुपुर्दगी गरिएको थियो ।

उनीविरुद्धको अदालती कारबाही मे १० बाट शुरु भएको छ । लागुऔषध र हतियारको तस्करी गरेको आरोप लगाइएको छ । हुवानले यी आरोपलाई झुटो र कपोलकल्पीत भनेका छन् ।

उनले मुद्दाको सामना गर्ने कुरा गरेका छन् । तर, सजिलो भने छैन ।

यहाँ विषय होन्डुरसको इतिहाससँग जोडिएको छ । हुवान ओर्लान्डो हर्नान्डेज कसरी परीक्षणको सामना गर्न अमेरिका पुगे ? भन्ने विषय यसमा जोडिएर आउँछ ।

जिग्ज्याग स्ट्रिपले उत्तर र दक्षिण अमेरिकालाई जोड्छ । यसलाई मध्य अमेरिका भनेर पनि चिनिन्छ । करिब १०-१२ हजार वर्षअघि मानिस उत्तरबाट दक्षिणतिर सरेका थिए । तिनीहरूमध्ये धेरै बीचमा रोकिए । त्यहाँ उनीहरुले आफ्नो बस्ती बसाए ।

होन्डुरसमा मानव सभ्यताको पहिलो छेउ यस बस्तीसँग जोडिएको छ । पछि, होन्डुरसमा विभिन्न जनजातिहरूको जन्म भयो । तिनीहरू सबै क्षेत्रमा फैलिए ।

इस्वीको शुरुवातमा, माया सभ्यता विस्तार हुँदै थियो । त्यसको प्रभाव होन्डुरसमा पनि परेको थियो । माया सभ्यताका शासकहरूले पश्चिमी होन्डुरसमा कोपान नामक शहर स्थापना गरे । यो शहर होन्डुरसमा माया सभ्यताको केन्द्र बन्यो ।

आठौं शताब्दीमा, कोम्पा फस्टायो । त्यसपछि यो सहरले कसैलाई देखेजस्तो भयो । कुलीन वर्ग कोपनबाट भाग्न थाले । मानिसहरूले भवनबाट इँटा र ढुङ्गा चोर्न थाले । त्यहाँको प्रणाली असफल भएको थियो ।

दशौं शताब्दीमा, कोपन घटेको थियो । १५८० सम्म यो शहर बाहिरी संसारको आँखाबाट लुकेको थियो । त्यसपछि डिएगो गार्सिया डि पालासियोले यसको अवशेष फेला पारेका थिए ।

उत्खनन् १९औं शताब्दीमा भएको थियो । त्यसपछि यसको ऐतिहासिक महिमा थाहा पाउन सकिन्छ । आज, कोपा युनेस्को विश्व सम्पदा स्थलहरूको सूचीमा समावेश छ ।

कोपाको पतन माया सभ्यताको पतनको एक सूचक थियो । होन्डुरसमा लगभग ५०० वर्षमा कुनै ठूलो घटना भएको छैन । त्यसपछि १५औं शताब्दी खोजको युग शुरु भयो । युरोपका शक्तिशाली राष्ट्रहरू नयाँ भूमिको खोजीमा निस्किए । अनुभवी नाविकको माग बढ्यो ।

यस्तै एक नाविक इटालीमा तयार थिए । उनको नाम थियो क्रिस्टोफर कोलम्बस । उनले भारतको ठूलो कीर्ति सुनेका थिए । भारत पुग्नको लागि उनले समुद्री बाटो खोज्नुपरेको थियो ।

कोलम्बसलाई पैसा चाहिएको थियो । उनी पोर्चुगल, फ्रान्स र बेलायत गए । तर, यी देशहरूले उनको योजनामा चासो दिएनन । अन्ततः कोलम्बस स्पेन पुगे । त्यहाँ राजा फर्डिनान्ड र रानी इसाबेल उनको कुरामा सहमत भए । कोलम्बसले जुन इलाका पाउनेछन्, उनलाई त्यहाँको गभर्नर बनाउने निर्णय भयो । यसबाहेक लुटिएको सम्पत्तिको १० प्रतिशत पनि दिइनेछ ।

कोलम्बसको पहिलो अभियान १४९२ मा शुरु भयो । भारतको खोजीमा निस्किएका कोलम्बसले अमेरिका पत्ता लगाए । उनको चौथो र अन्तिम समुद्री अभियान १५०२ इस्वी सम्वत्मा शुरु भएको मानिन्छ ।

जुलाई ३० मा उनको जहाज होन्डुरसको खाडी टापुमा पुग्यो । मुख्य भूमि खोज्दै गर्दा उनको जहाज साँघुरो बाटोको बीचमा आँधीमा फसेको थियो । जसरी उनी होन्डुरसको पूर्वी तटमा पुग्न सफल भए । उनी सकुशल बाहिर निस्के पनि ।
इतिहासकारहरूका अनुसार यस कारणले गर्दा उक्त टापुको नुहाउने भागलाई ग्रेसियास ए डिओस र सम्पूर्ण क्षेत्र होन्डुरस भनेर चिनिन्थ्यो । होन्डुरसको अर्थ गहिराई हो ।

कोलम्बस यस गहिराईमा ओर्लने पहिलो युरोपेली थिए । उनी त्यहाँबाट छिट्टै निस्किए । उनले थप नयाँ क्षेत्रहरू खोज्नुपर्ने थियो । तर, त्यतिन्जेल होन्डुरस स्पेनको राडारमा आइसकेको थियो ।

सन् १५२५ मा, स्पेनले होन्डुरस कब्जा गर्न सेना पठायो । स्थानीय जनजातिसँग झगडा भयो । सन् १५३९ मा होन्डुरस स्पेनिस सरकारको नियन्त्रणमा आयो । यो क्षेत्र ग्वाटेमालाको कप्तान-जनरल अन्तर्गत राखिएको थियो ।

मध्यअमेरिकामा स्पेनको धेरै उपनिवेशहरू थिए । तर, तिनीहरूले कतै पनि मूल्यवान खजाना फेला पारेनन् । बरु तिनीहरूले होन्डुरसका धेरै क्षेत्रमा चाँदीका खानीहरू फेला पारे । यस खोजको कारण होन्डुरस उनको लागि धेरै महत्वपूर्ण सावित भयो ।

चाँदी लुटपाटमा स्थानीयवासीलाई आफ्नो थातथलोबाट खेदन थालियो । अफ्रिकाबाट दास ल्याइयो । स्पेनीहरूले खानी वरिपरि बस्ती स्थापना गरे । उनको ध्यान चाँदी निकाल्नमै केन्द्रित थियो । उनले तटीय क्षेत्र खुला छोडेका थिए । त्यसैले तटीय क्षेत्रमा धेरै लुटेरा गिरोह फस्टाएको थियो । बेलायतले पनि केही समय उत्तरमा शासन गरेको थियो ।

त्यसपछि सन् १८२१ आयो । मेक्सिको स्पेनबाट स्वतन्त्र भयो । योसँगै ग्वाटेमालाका कप्तान जनरल मेक्सिकोसँग मिले ।

ग्वाटेमाला सन् १८२३ मा मेक्सिकोबाट अलग भयो । सोही वर्ष मध्यअमेरिकाका देशहरूले मिलेर मध्यअमेरिकाको संघीय गणतन्त्र स्थापना गरे । होन्डुरस यस संघीय गणतन्त्रको एक हिस्सा भयो । तर, यो व्यवस्था धेरै दिन टिक्न सकेन । गठबन्धन १८३९ मा भंग भयो । होन्डुरस १८४० मा पूर्णरूपमा स्वतन्त्र भयो ।

अब सो देश आफैं अघि बढ्नुपर्यो । स्पेनले लुटेको लुटको सानो अंश होन्डुरसमा खर्च गर्यो । सिंगो देश गरिबी र आधारभूत कुराको अभावले ग्रस्त थियो । होन्डुरसलाई बाहिरी सहयोग चाहियो । मार्को ओरेलियो सोटो १८८६ मा देशको राष्ट्रपति बने ।

उनले युरोप र अमेरिकाका कम्पनीहरूलाई लगानीका लागि बोलाएका थिए । कम्पनी आए र समयसँगै यति प्रभावशाली भए कि उनीहरूले सरकार बनाउने र गिराउने खेलसमेत शुरु गर्न थाले ।

यीमध्ये एक युनाइटेड फ्रुट कम्पनी थियो । यस कम्पनीको कथा न्यूयोर्कमा बस्ने किथ माइनरबाट शुरु भएको थियो । पढाई सकेपछि उनले पशु फार्म चलाइरहेका थिए । उनलाई यो काममा रमाइलो लागेन । उही समयमा किथका काका हेनरी मिग्सले कोस्टारिकामा रेल लाइन बिछ्याउने ठेक्का पाए । काकालाई भरपर्दो मान्छे चाहिएको थियो । उनले पत्र पठाएर भतिजालाई बोलाए ।

किथ आइपुगेको केही समयपछि हेनरी मिग्सको मृत्यु भयो । त्यसपछि पूरै बोझ उनीमाथि आयो । रहस्यमय रोगका कारण हजारौं मजदुरको मृत्युसमेत भएको थियो ।

किथले यसबाट बच्न दुईवटा उपाय फेला पारे । जमैकाबाट कामदार बोलाइयो । ती मानिसहरू कोस्टारिकाको हावापानीबारे राम्ररी जानकार थिए ।

दोस्रो समस्या उनीहरुलाई पोषणयुक्त खानेकुरा खुवाउने विषय पनि थियो । यसका लागि उनले सडकको किनारमा केराको रुख रोप्न थाले । केराको बाली समयभन्दा पहिले नै पाक्ने गर्दथ्यो । पौष्टिक पनि थियो । र, त्यसका लागि धेरै खर्च पनि भएन । दुबै समस्या समाधान भइसकेको थियो । किथको अगाडि तेस्रो समस्या खडा भयो ।

कोस्टारिका सरकारको खजाना खाली समाचार सार्वजनिक भयो । यसपछि किथ इङ्ल्यान्ड गए । उनले त्यहाँबाट पैसा ल्याए । ऋणको रूपमा ल्याइएको पैसामा किथले शर्त राखे । उनले पैसा नलिई रेल लाइन बिछ्याउने बताए । म बदलामा केही चाहन्छु । के डेढ वर्षको भाडामा रेल लाइन प्रयोग गर्न अनुमति दिइन्छ ? भन्ने जिज्ञासा थियो ।

स्थानीय लिमोन बन्दरगाहको नियन्त्रण र ट्रयाक वरपरको ८ लाख एकड जमिन खेतीका लागि उपयुक्त थियो । कोस्टारिका सरकारसँग अर्को बाटो थिएन । उनीहरु सहमत भए ।

रेलवे लाइन १८९० मा पूरा भयो । त्यसपछि किथ माइनरले कफी निर्यात गर्न थाले । तर, उनले राम्रो नाफा पाउन सकेनन् । त्यसपछि उनको ध्यान केरातिर गयो । केरा त्यतिबेला अमेरिका र बेलायतका लागि विलासी फल थियो । किथको कम्पनीले केरा खेती र यसको निर्यातमा पूर्णध्यान केन्द्रित गरेको थियो । तर, यो व्यवसायलाई कसरी अगाडि बढाउने भन्ने उनलाई थाहा थिएन ।

किथले त्यसपछि बोस्टन फ्रुट कम्पनीका एन्ड्रयू प्रिस्टनसँगको सहकार्य अगाडि बढाए । त्यसपछि मार्च १८९९ मा किथ र एन्ड्रयूले मिलेर युनाइटेड फ्रुट कम्पनी स्थापना गरे । त्यसको काम शुरु भयो । युनाइटेड फ्रुट कम्पनीले आफ्नो दायरा विस्तार गर्न थाल्यो । कम्पनीले मध्यअमेरिकाका विभिन्न देशमा केरा खेतीका लागि जग्गा अधिग्रहण गरेको थियो । यही बहानामा उनले ती देशको आन्तरिक राजनीतिमा पनि हस्तक्षेप गर्न थाले । जो जो उनीहरुको बाटोमा तगारो बनेर आए । उनीहरुलाई बाटोबाट उठाए र बाहिर फालिदिए ।

होन्डुरस यसको पहिलो उदाहरण बन्यो । कथा सन् १९१० को हो । म्यानुअल बोनियालाई तीन वर्षअघि राजगद्दीबाट हटाइयो । उनी निर्वासनमा बस्दै आएका थिए । नयाँ राष्ट्रपतिले कुयामेल फ्रुट कम्पनीको व्यवसायमा दुई प्रतिशत कर लगाएका थिए ।

त्यसपछि कम्पनी आक्रोशित भयो । उनले बोनियासँग षड्यन्त्र गरे । सिपाही र हतियार उपलब्ध गराए । बोनिया सफल भयो । डिसेम्बर १९१० मा उसले सरकार नै अपदस्थ गरिदियो र नयाँ सरकार गठन गर्यो ।

कुयामेल फ्रुट कम्पनी पछि युनाइटेड फ्रुट कम्पनीले किनेको थियो । सो कम्पनीका मालिक साम जामुरी पछि संयुक्त राजनीतिक मोर्चाको प्रमुख बने । सन् १९१३ सम्म, युनाइटेड फ्रुट कम्पनीले होन्डुरसको केरा व्यापारको दुइतिहाई हिस्साभन्दा बढी नियन्त्रण गर्यो ।

होन्डुरसका स्थानीय जनताले सुधारको अपेक्षा गरेका थिए । तर, कम्पनीको ध्यान व्यक्तिगत लाभमा मात्रै रह्यो । स्थानीय कामदारलाई दोस्रो दर्जाको रूपमा व्यवहार गरियो । उनीहरुको जीवनमा सुधार गर्न केही पनि गरिएन । सबैभन्दा पहिले उनीहरुसँग आन्दोलन गर्ने अधिकार पनि खोसियो ।

सन् १९५७ मा विलेडा मोरालेस होन्डुरसको राष्ट्रपति बनिन् । उनको पालामा मजदुरले आन्दोलनको अधिकार पाएका थिए । यो युनाइटेड फ्रुट कम्पनीको लागि खतराको घण्टी थियो । उसले फेरि पुरानो चाल चालियो ।

उनको छेउमा सेनाका कर्णेल थिए । मोरालेसलाई सन् १९६३ मा अपदस्थ गरिएको थियो । यसपछि, होन्डुरसमा सैन्य तानाशाही लागू गरियो । मध्यअमेरिकामा सोभियत संघको प्रभाव बढ्दै गएको अमेरिकालाई डर थियो ।यसो भएको भए कम्युनिज्म छिमेकसम्म पुग्ने थियो । यसलाई रोक्न उनले सैन्य तानाशाहलाई समर्थन गरे ।

सन् १९८१ मा नागरिक सरकार फर्कियो । नयाँ संविधान लेखियो । युनाइटेड फ्रुट कम्पनीले सन् १९७० को दशकमा काम बन्द गर्यो । यी कम्पनीको प्रभाव लगभग समाप्त भयो । यसपछि होन्डुरसले आफूलाई बचाउन थाल्यो । यसमा उनीहरु धेरै हदसम्म सफल पनि भएका छन् । तर, १९९८ समुन्द्री आँधी मिचले सबै प्रयासलाई पर धकेल्यो । यो प्रकोपले यति धेरै क्षति पुर्यायो कि होन्डुरस ५० वर्ष पछाडि पर्यो ।

सन् २००९ सम्म अवस्था सबै सामान्य थियो । त्यसपछि तत्कालीन राष्ट्रपति म्यानुअल जिएलियाले खेल खेल्ने प्रयास गरेका थिए । उनी संविधान संशोधन गरेर फेरि राष्ट्रपति चुनाव लड्न चाहन्थे । तर, सेनाले उनलाई हटायो ।
केही समय सत्ता सेनाको हातमा रह्यो । त्यसपछि चुनाव भयो । पोर्फोरियो लोबो सोसो राष्ट्रपति बने । उनको कार्यकाल २०१४ सम्म रह्यो ।

जनवरी २०१४ को चुनावमा जुआन ओर्लान्डो फर्नान्डेज विजयी भए । यसअघि उनी संसदको सभामुखका रुपमा कार्यरत थिए । राष्ट्रपति बनेलगत्तै हुवानले लागुऔषध तस्करलाई अमेरिका सुपुर्दगी गर्न थाले । लामो समयदेखि लागूऔषध दक्षिण अमेरिकाबाट उत्तरी होन्डुरस हुँदै तस्करी हुँदै आएको छ । अमेरिकी एजेन्सीले लामो समयदेखि यसको विरुद्ध अभियान चलाइरहेका छन् । तर, सफलता हासिल हुन सकेको छैन । हुवानको आगमनसँगै उनीहरुको काम सजिलो भयो । डोनाल्ड ट्रम्पको कार्यकालमा अमेरिकाले हुवानलाई पूर्णसमर्थन गरेको थियो ।

सन् २०१७ मा सर्वोच्च अदालतले उनलाई फेरि चुनाव लड्ने बाटो खुला गर्यो । अमेरिकाको मित्रताका कारण यो निर्णयमा ठूलो चुनौती थिएन । जनवरी २०२१ मा अमेरिकामा सरकार परिवर्तन भयो । जो वाइडेन सत्तामा आए । हुवानको उनीहरुसँगको सम्बन्ध बिग्रन थाल्यो ।

अमेरिकी एजेन्सीले हुवानले लागूऔषध तस्करको पैसा खाएको र उनीहरूलाई सुरक्षा दिएको आरोप लगाएका छन् । पूरै गिरोह चलिरहेको बताइन्छ । गत वर्ष हुआनका कान्छो भाई टोनी फर्नान्डेजलाई सोही मुद्दामा जन्मकैदको सजाय सुनाइएको थियो । टोनीमाथि कोलम्बियाली लागूऔषध तस्कर एल चापोबाट ८ करोड घुस लिएको आरोप लागेको थियो । विवरणहरुका अनुसार टोनीले यो पैसा भाई हुआनलाई दिएका थिए । एल चापोलाई गत हप्ता अमेरिका सुपुर्दगी गरिएको थियो ।

हुवानले आफूमाथि लागेको आरोप अस्वीकार गर्दै आएका छन् । उनलाई हाल ब्रकलिनको जेलमा राखिएको छ । उनी विरुद्धको अदालती कारवाही जनवरी २०२३ मा सुरु हुने सम्भावना छ । उनका वकिलले पूर्वअमेरिकी राष्ट्रपति बाराक ओबामा र डोनाल्ड ट्रम्पसँग मित्रता कायम राख्न अपील गरेका छन् । यो अपीलले कुनै फाइदा नहुने विज्ञ बताउँछन् ।

अमेरिकाले आफ्नो परम्परालाई पछ्याइरहेको छ । काम सकिएपछि फायरिङ गर्ने उसको चलन छ । अमेरिकाले यससँग कुनै सम्झौता गर्नेछैन । यस्तो अवस्थामा हुवानले आफ्नो बाँकी जीवन अमेरिकी जेलमा बिताउनु पर्ने हुनसक्छ ।

पछिल्ला दिनमा विदेशी समाचारको प्रमुख हेडलाइनमा श्रीलंकाको आर्थिक संकट छ । श्रीलंकाको आर्थिक संकटले हिंसात्मक रूप लिएको छ । प्रधानमन्त्री महिन्दा राजापाक्षेले राजीनामा दिनुअघि मे ९ मा उनका समर्थकले प्रदर्शनकारीमाथि आक्रमण गरेका थिए । त्यसपछि आक्रोशित भीडले प्रधानमन्त्री र केही सांसदको घरमा आगजनी गरेको थियो । घरमा फसेका महिन्दालाई बचाउन सेना बोलाउनु परेको थियो । हिंसापछि राष्ट्रपतिले प्रहरी र सेनालाई आपतकालीन अधिकार दिएका छन् ।

संघर्ष हुने स्थानमा तत्काल गोली हान्ने आदेश दिइएको छ । सेनाले भने यसलाई अस्वीकार गरेको छ । उसले आफ्नै नागरिकलाई गोली हान्न नदिने बताएको छ ।

अर्कोतर्फ राजापाक्षे परिवार देश छाडेर भागेको चर्चा पनि यसबीचमा बढेको छ । केही सञ्चारमाध्यमले राजापाक्षे परिवारका केही सदस्य भारत आएको बताएका छन् । मे १० मा श्रीलंकामा भारतीय उच्चायोगले यसलाई अस्वीकार गरेको छ ।

महिन्दाका एक छोराले पनि आफ्नो परिवारले कहिले पनि देश नछाड्ने बताएका छन् । तर, जनताले उनलाई विश्वास गर्दैनन् । आन्दोलनकारीले विमानस्थल जाने बाटोमा चेकपोस्ट बनाएका छन् । उनीहरूले राजापाक्षे परिवार र उनका वफादारहरूमाथि नजर राखेका छन् ।

राष्ट्रपति गोटाबाया राजापाक्षेले जनतालाई शान्त रहन अपिल गरेका छन् । तर, जनता उनको राजीनामा भन्दा कममा मान्न तयार छैनन् ।

यी सबैको बीचमा धेरै हल्लाहरु पनि चलीरहेका छन् । एउटा अफवाह भारतीय सेनाको तैनाथीसँग पनि सम्बन्धित छ । श्रीलंकाको संकट समाधान गर्न भारतले आफ्नो सेना पठाएको बताइएको छ । भारतीय विदेश मन्त्रालयले भने यो कुराको खण्डन गरेको छ । मन्त्रालयले जारी गरेको विज्ञप्तिमा भारतको पक्षलाई स्पष्टसँग राखिएको छ । भारतले श्रीलंकामा लोकतन्त्र, स्थिरता र आर्थिक सुधारलाई पूर्णसमर्थन गर्ने बताएको छ । लल्लनटपबाट