सोह्र श्राद्ध: के गर्दा तृप्त हुन्छन् पितृ ?

नेपालमा सोह्रश्राद्ध (पितृपक्ष) एउटा महत्वपूर्ण धार्मिक परम्परा हो, जुन पितृहरूको आत्माको शान्ति, तृप्ति र उद्धारका लागि समर्पित छ । यो परम्परालाई नेपाली समाजमा धेरै श्रद्धा र समर्पणका साथ मनाइन्छ । यो कर्मकाण्डको मुख्य उद्देश्य भनेको पितृहरूलाई तृप्ति दिने र उनीहरूको आशीर्वाद प्राप्त गर्ने हो । यो कर्मकाण्डमा परिवारको भूमिका, स्थान, दिशा, समय, र अन्य विधिहरूको गहिरो अर्थ हुन्छ, जसलाई यहाँ विस्तृत रूपमा वर्णन गरिएको छ।

नेपाली संस्कार र संस्कृति अनुसार श्राद्ध गर्ने घरपरिवारको भूमिका:

श्राद्ध कर्ममा परिवारको भूमिका अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण छ। श्राद्धको क्रममा परिवारका सबै सदस्यहरूको उपस्थितिलाई शुभ मानिन्छ। पारिवारिक एकता, स्नेह, र समर्पण यस समयमा विशेष महत्त्व राख्छ । श्राद्ध गर्नु भनेको केवल कर्मकाण्ड मात्र नभई, परिवारका सदस्यहरूलाई आपसमा जोड्ने एउटा परम्परा पनि हो ।

शास्त्रहरूमा भनिएको छ:

“पितृणां तर्पणं कृत्वा पूजयेद्देवताः सदा।
कृतं तर्पणमेतैर्वा तृप्ति कुर्युः पितरः सदा॥”

अर्थ: पितृहरूको तर्पण गरेपछि सधैं देवताहरूको पूजा गर्नु उचित मानिन्छ। यसरी गरिएको तर्पणले पितृहरूको तृप्ति गर्दछ।

परिवारको भूमिका:
श्राद्धकर्ता: परम्परागत रूपमा, परिवारको जेठो सदस्य (पुत्र) श्राद्ध गर्ने मुख्य पात्र हुन्छ। तर परिवारका अन्य सदस्यहरूले पनि सहभागी हुनुपर्छ।

सहयोग: अन्य सदस्यहरूले श्राद्ध कर्तालाई आवश्यक सहयोग र समर्थन प्रदान गर्नुपर्छ। यसमा भोजन तयार पार्ने, सामग्री जुटाउने, र पवित्र स्थानको तयारी गर्ने कार्यहरू समावेश हुन्छन्।

संस्कारको प्रचार-प्रसार: श्राद्ध कर्मले भावी पुस्तालाई परम्पराको महत्व सिकाउँछ, जसले गर्दा संस्कार र परम्पराको निरन्तरता रहन्छ।

श्राद्ध गर्ने व्यक्तिले कपाल काट्नुपर्छ या पर्दैन?

श्राद्ध गर्ने व्यक्तिले कपाल काट्नुपर्छ भन्ने परम्परा छ। कपाल मुन्डन गर्नु पवित्रताको प्रतीक मानिन्छ । यसले पितृहरूको आत्मालाई शान्ति प्राप्त गराउन र उनीहरूको ऋणबाट मुक्त हुन मद्दत गर्ने विश्वास गरिन्छ । तर, कतिपय स्थानहरूमा यो परम्परा पालना गर्न गाह्रो हुन सक्छ, त्यसैले श्रद्धा र भक्ति नै सबैभन्दा महत्वपूर्ण हुन्छ।

शास्त्रहरूमा यसबारे भनिएको छ:

“श्राद्धं कुर्यादविचलितं पवित्रमाचार्यं च सदा तु हि।
श्राद्धं तु कर्तव्यं भवति तत्सर्वमवाप्नुयात्॥”

अर्थ: श्राद्ध कर्मलाई पवित्र र समर्पित भावनासाथ अविचलित रूपमा गर्नुपर्छ। यो कर्मले सम्पूर्ण फल प्राप्त हुन्छ।

श्राद्ध गर्नको लागि कुन ठाउँ बढी उचित रहनेछ?

श्राद्ध गर्नको लागि स्थानको चयनले विशेष महत्व राख्छ। शास्त्रहरूमा पवित्र र शान्त वातावरणमा श्राद्ध गर्नु उचित मानिन्छ। निम्न स्थानहरूलाई श्राद्धको लागि उपयुक्त मानिन्छ:

पवित्र नदीको किनार: पवित्र नदिका किनारमा श्राद्ध गर्नाले अधिक पुण्य प्राप्त हुने विश्वास गरिन्छ।

शिवालय वा मठमन्दिर: पितृहरूको उद्धारको लागि शिवालय विशेष स्थान मानिन्छ। मठमन्दिरमा गरिएको श्राद्धले विशेष फल प्राप्त हुन्छ।

घरमा: यदि घरमा पवित्रता कायम गरिएको छ भने, घरको पवित्र कोठामा श्राद्ध गर्न सकिन्छ। घरको उत्तरतर्फ वा आग्नेय कोणलाई श्राद्धको लागि उत्तम मानिन्छ।

शास्त्रहरूमा भनिएको छ:

“गङ्गादि तीर्थेषु श्राद्धं कृत्वा तु पितृणां यदाप्नुयात्।
श्राद्धं सर्वत्र कुर्याच्च सदा पितरः तृप्ताः स्युः॥”

अर्थ: गङ्गा आदिको तीर्थमा श्राद्ध गर्दा पितृहरूले महान तृप्ति प्राप्त गर्छन्। त्यसैले श्राद्ध जहाँसुकै गरियोस्, पितृहरू सन्तुष्ट हुन्छन्।

कता फर्केर श्राद्ध गर्नुपर्दछ?

श्राद्ध गर्ने दिशा पनि महत्त्वपूर्ण छ । परम्परागत रूपमा, श्राद्ध गर्नेकर्ताले दक्षिण फर्केर श्राद्ध गर्नुपर्दछ। दक्षिण दिशा यम (मृत्युका देवता) को दिशा मानिन्छ, र पितृहरूले दक्षिण दिशामै वास गर्छन् भन्ने मान्यता छ। दक्षिण दिशातर्फ फर्केर गरिने श्राद्धले पितृहरूको आत्मा तृप्ति पाउँछ ।

शास्त्रहरूमा यसबारेमा भनिएको छ:

“दक्षिणायां प्रदिष्टायां पित्र्यं कर्म समाचरेत्।
पितरस्तेन तृप्ताः स्युः सदा तृप्तिर्भविष्यति॥”

अर्थ: दक्षिण दिशा तर्फ फर्केर पितृको कर्म गर्नुपर्दछ। यसले पितृहरूलाई तृप्ति मिल्छ र उनीहरूको आशीर्वाद प्राप्त हुन्छ।

दियो कता फर्काउनु पर्दछ?

श्राद्धको क्रममा दियो को दिशा पनि विशेष महत्व राख्छ। दियो पूर्व वा दक्षिण दिशातर्फ फर्काउनु उपयुक्त मानिन्छ। विशेष गरी, श्राद्धमा प्रयोग हुने दियोलाई पूर्व वा दक्षिण तर्फ राख्नाले पितृहरूलाई शान्ति मिल्ने विश्वास गरिन्छ।

शास्त्रमा भनिएको छ:

“पूर्वदक्षिणयोः शिखरं दीप्तं प्रज्वाल्यते।
पितृणां च तृप्तये दीपं तु प्रज्वालयेत्॥”

अर्थ: पूर्व वा दक्षिण दिशामा दियो प्रज्वलित गर्दा पितृहरूको तृप्ति हुन्छ। दीपलाई यो दिशामा राखेर प्रज्वलित गर्नुपर्छ।

श्राद्धको लागि कुन समय उचित रहनेछ?

श्राद्धको लागि समयको चयन अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ। परम्परागत रूपमा, श्राद्ध कर्मको लागि मध्याह्न (अपराह्न) समय उचित मानिन्छ। दिनको यो समय पितृहरूको तर्पणका लागि शुभ मानिन्छ। मध्यान्हकालमा गरिएको श्राद्धले पितृहरूलाई तृप्त गर्छ।

शास्त्रहरूमा भनिएको छ:

“मध्यान्हे श्राद्धकर्माणि कर्तव्यानि शुभानि च।
तर्पणं पितृभिः श्राद्धं तृप्तिमाशु ददाति तु॥”

अर्थ:मध्यान्हमा श्राद्ध कर्म गर्नुपर्दछ। यस समयमा गरिएको तर्पणले पितृहरूलाई तृप्ति प्रदान गर्दछ।

नेपालमा १६ श्राद्ध नेपाली संस्कार र संस्कृति अनुसार पितृहरूको आत्माको तृप्ति र उद्धारका लागि गरिने एक महत्वपूर्ण कर्मकाण्ड हो। यस कर्मकाण्डमा परिवारको भूमिका, स्थान, दिशा, समय, र अन्य विधिहरूको विशेष महत्त्व छ। श्राद्ध कर्ताले आफ्नो पवित्रता र श्रद्धाका साथ यो कर्म सम्पन्न गर्नु पर्छ। श्राद्ध गर्दा कपाल काट्ने परम्परा छ। श्राद्धको लागि स्थानको चयनमा पवित्र स्थानको महत्त्व राखिन्छ, जस्तै पवित्र नदी किनार, शिवालय, वा घरको पवित्र स्थान । श्राद्ध दक्षिण दिशा तर्फ फर्केर गरिन्छ, र दीपलाई दक्षिण दिशामा प्रज्वलित गरिन्छ। मध्यान्ह समय श्राद्धको लागि उचित मानिन्छ।

यस प्रकार, श्राद्ध कर्मले पितृहरूको आत्मालाई शान्ति प्रदान गर्छ र उनीहरूको आशीर्वाद प्राप्त गराउँछ। यो कर्मकाण्डले परिवारलाई पनि आपसमा जोड्ने र संस्कारलाई निरन्तरता दिने अवसर प्रदान गर्दछ।

(डा.उत्तम उपाध्याय, ज्योतिष एवम् वास्तुविद् हुन् ।)