किन यति धेरै निरास छ नेपाली युवा पुस्ता ? दिपेश घिमिरेको बिचार

पछिल्लो समयमा नेपाली युवा अत्यन्तै नैराश्यताबाट गुज्रिरहेका देखिन्छ । युवाले सामाजिक सञ्जालमा नैराश्यता मिश्रित स्टाटस लेखिरहन्छन् । भेटघाट, अध्ययन, छलफल, चिया गफ हर ठाउँमा निराशायुक्त कुराले स्थान पाईरहेको छ ।

यही नैराश्यताका कारणले कतिपय युवा विभिन्न मानसिक समस्यामा परेका छन् । कतिपय नेपालमा केही गर्न सकिदैन भनेर विदेशिरहेका छन् । सरकारी तथ्यांक अनुसार एक दिनमा १५ सय भन्दा बढी युवा रोजगारी तथा अध्ययनको लागि भनेर विदेशिरहेका छन् । एक तथ्यांक अनुसार झण्डै २ लाख ५० हजार युवा लागू औषध दुव्र्यसनको कुलतमा फसेका छन् । नेपाल प्रहरीका अनुसार सामाजिक अपराधमा संलग्न भएका मध्ये ८० प्रतिशत भन्दा बढी युवा उमेर समुहका रहेका छन् । नेपाली समाजलाई नै बरबादको बाटो तर्फ धकेल्ने यो नैराश्यता आउँछ कहाँबाट ? के यो व्यक्तिगत कुरा हो वा यस किसिमको नैराश्यता उब्जिनुमा हामी बाँचीरहेको समाज तथा दुनियाँको पनि भुमिका छ ?

समाजशास्त्रका संस्थापकमध्येका एक इमानुयल दुर्खाईमले एउटा पुस्तक लेखेका छन् ‘सुसाईड ।’ अर्थात आत्महत्या । यस पुस्तकमा उनले कुनै पनि व्यक्तिले गर्ने आत्महत्या व्यक्तिगत वा मनोविज्ञानको कारणले नभई त्यसको सामाजिक कारण हुने उल्लेख गरेका छन् । करिब ६ सय पेजको सो पुस्तकको निष्कर्ष छ ‘व्यक्तिको समाजसँगको एकिकरण कस्तो छ ? भन्ने कुरासँग आत्महत्या जोडिएको छ । यदि व्यक्तिको सामाजिक एकिकरण बलियो छ भने जस्ता सुकै समस्यामा परेका व्यक्तिपनि आत्मविश्वासका साथ बाँच्छन् भने एकिकरण कमजोर रहेका व्यक्तिले आत्महत्या गर्दछन् ।’

सामाजिक मनोवैज्ञानिक परामर्श दिने, उनीहरुलाई सकारात्मक बाटोमा हिड्न उत्प्रेरित गर्ने, सम्भावना देखाईदिने, अप्ठ्यारोमा सघाई दिने, समाजमा दिनदिनै भईरहेका परिवर्तन तथा रुपान्तरणको कारण बताई दिने र त्यस्ता परिवर्तनसँग अनुकुलन हुने तरीका सिकाई दिने निकायको अभाव छ । जसले गर्दा युवाले आफ्ना समस्या सुनाउने र त्यसबाट मुक्त हुने उपाय भेट्न सकिरहेका छैनन् ।

आत्महत्या जस्तै युवामा नैराश्यता बढ्दै जानु उसमा भएको जैविकीय वा मनोवैज्ञानिक कारणले होईन । यो त समाज, सामाजिक संरचना, सामाजिक सम्बन्ध तथा सामाजिक वानीव्यहोराको कारण सिर्जना भएको एक विशिष्ट अवस्था हो । युवा पुस्तामा बढ्दै गएको नैराश्यताको कारणहरुको खोजी गर्ने हो भने समाजशास्त्रीय दृष्टिकोणबाट व्याख्या र विश्लेषण आवश्यक छ । नेपाली युवामा नैराश्यता बढ्दै जानुका विभिन्न कारणहरु देखिन्छन् ।

पहिलो, संक्रमणकालिन अवस्था । पुरानो सामाजिक संरचना भत्किसकेको छ भने नयाँ संरचनाहरुको खास निर्माण भईसकेको छैन । अर्थात अहिलेको पुस्ता संक्रमणमा छ । यो संक्रमणकालिन अवस्थाले युवापुस्तामा नैराश्यता बढाएको छ । पहिले समाजमा रहेका सामाजिक सम्बन्ध, सामाजिक संरचना, वानीव्यहोरा सबै भत्किएका छन् ।

उदाहरणको लागि पहिला बाबु र छोराकोबीचमा जुन किसिमको सम्बन्ध थियो अहिले त्यस्तो छैन । सयौ वर्षदेखि रहिरहेको सम्बन्ध प्रविधिको तिब्र परिवर्तन, शिक्षामा भएको विकास जस्ता कारणले भत्किएको छ । तर नयाँ सम्बन्ध कस्तो रहने भन्ने मान्यता स्थापित भईसकेको छैन । जसले गर्दा बाबुले पहिलाको जस्तो सोच्ने तर छोराले अर्कै किसिमले सोच्ने अवस्था अहिले देखिन्छ ।

यो संक्रमणको चपेटामा युवा पुस्ता छ । यसैगरी, उत्पादन प्रणालीमै परिवर्तन आएको छ । सामन्तवादी उत्पादन प्रणालीबाट लामो समय गुज्रिएको नेपाली समाज अहिले पुँजीवादी उत्पादन प्रणालीमा प्रवेश गरेको छ । यो संक्रमणले पुराना संस्कार, मान्यता, सम्बन्धलाई भत्काई दिएको छ । र, नयाँ निर्माणको प्रक्रिया चलिरहेको छ । हरेक संक्रमणको खास मारमा युवा पुस्ता पर्दछन् । किनकि उनीहरु गतिशील हुन्छन् । यही संक्रमणकालिन अवस्थाको कारण युवा पुस्तामा नैराश्यता हावी भईरहेको छ ।

दोस्रो, विश्वव्यापीकरणको प्रभाव । सन् १९८० को दशकदेखि नवउदारवादी अर्थनीतिले विश्वलाई प्रभाव पार्यो । त्यसैको बुई चढेर विश्वव्यापीकरण झाँगियो । संसारका हरेक कुना कन्दराका समाज र त्यहाँ बसोबास गर्ने नागरिक यसको प्रभावबाट अछुतो रहन सकेनन् । विश्वव्यापीकरणको कारण संसारका हरेक कुनामा आवत जावत गर्न सहज हुदै गयो । प्रविधिमा भएको विश्वव्यापीकरण अर्थात इन्टरनेट, सामाजिक सञ्जाल लगायतको कारण हरेक युवाले आफ्नो समाजलाई सम्पन्न देशसँग तुलना गर्न थाले । नेपाली युवा पनि यसबाट अछुतो रहेनन् ।

सस्तो एयर टिकेट, सहज भिसाको कारण युवाको गतिशिलता बढ्दै गयो । इन्टरनेटको कारण अन्य देश तथा समाजका हरकुरा तत्काल कम्प्युटरको स्क्रिनमा देखिन थाल्यो । जसले गर्दा नेपाली युवाले आफ्नो देशलाई अर्को सम्पन्न देशसँग तुलना गर्न थाले । अन्य देशको तुलनामा आफ्नो देश, आफु बाँचीरहेको परिवेश कमजोर र अविकसित पाउँदा युवा निराश भईरहेका छन् ।

तेस्रो, विग्रदो राजनीतिक संरचना । व्यक्ति, समाज तथा देश बनाउने माध्यम भनेको राजनीति हो । सही राजनीतिक बाटो र राजनीतिक नेतृत्वले समाजलाई रुपान्तरण गर्ने र सही बाटोमा अगाडी बढाउने सामथ्र्य राख्दछ । तर नेपालमा राजनीतिनै गलत बाटोमा छ । यहाँ आदर्शको राजनीति द्रुतगतिमा क्षय हुदै गईरहेको छ । र, राजनीतिमा अपराधिकरण उस्तै गतिमा बढीरहेको छ । राजनीति भ्रष्टाचारको अखडा बनेको छ । राजनीतिमा लागेर समाजमा योगदान गर्छु भन्ने युवा उसै निराश छ ।

पछिल्लो समय राज्यको पुर्नसंरचना पछि स्थानीय तहको निर्वाचनको केही आशा देखिएको छ । लोकतन्त्रका आधारस्तम्भको रुपमा रहेका निर्वाचन अवधिक रुपमा हुन नसक्दा युवाले आफ्नो उर्जावान समय त्यसै खेर गईरहेको अनुभव गरिरहेका छन् । वर्तमान राजनीतिक नेताहरुबाट सही नेतृत्व हुन नसकिरहेको र परिवर्तनको सम्भावना भएका युवा पुस्तालाई राजनीतिमा प्रवेश गर्ने बाटो बन्द गरिदिएपछि युवा निराश छन् । यदि तोकिएको समयमा निर्वाचन हुन सक्यो भने यसमा केही सुधार आउन सक्छ ।

चौथो, बेरोजगारी । पछिल्लो पुस्ताले शिक्षा पाएका छन् । मेहनत गरेर शिक्षा प्राप्त गरेको युवाले रोजगारी पाउन सकिरहेको छैन । शिक्षालाई रोजगारीसँग जोड्न सकिएको छैन । नेपाललाई जे आवश्यक छ, त्यो उत्पादन गर्ने शिक्षा दिन सकिएको छैन । बरु खाडी राष्ट तथा युरोपतिर जे जस्तो शिक्षा आवश्यक छ, त्यही पढाउने क्याम्पस चोक चोकमा खोलिएका छन् ।

कुल ग्राहस्थ उत्पादनको झण्डै ३२ प्रतिशत योगदान गर्ने कृषि क्षेत्रको बारेमा पढाउने देशभरमा जम्मा ४ वटा क्याम्पस छन् । तर मानविकी, व्यवस्थापन जस्ता विषय पढाई हुने क्याम्पस ४ हजार भन्दा बढी होलान् । यसरी नेपालको लागि आवश्यक पर्ने शिक्षा दिन नसक्दा उच्च शिक्षा प्राप्त गरेर पनि युवाले आफ्नै देशमा रोजगारी पाउन सकिरहेको छैन । उच्च शिक्षाको प्रमाणपत्र भएर पनि खाडीमा भेडा चराउन जानुपर्दा युवा निराश छन् ।

पाँचौ, भ्रष्टाचार तथा अनियमितता । युवा जुन कार्यालय तथा निकायमा आफ्नो काम लिएर पुग्छन् त्यहाँका अधिकारीले घुस माग्छन् । टान्सपरेन्सी इन्टरनेशनलले हरेक वर्ष प्रकाशित गर्ने रिपोर्टले नेपाल बढी भ्रष्टाचार हुने देशको सुचीमा दरिदै गएको छ । युवाले जे काम गर्न खोज्छन्, त्यसको सुरुवाती प्रक्रियामै अतिरिक्त रकम बुझाउनुपर्ने हुन्छ । परिवर्तनको सम्वाहक युवा घुस दिन चाहदैन । तर घुस नख्वाई कुनै काम बन्दैन । पाईला पाईलामा यसरी हुर्कदै गएको भ्रष्टाचारले युवालाई निराश बनाईरहेको छ । यसैगरी नेपालमा राम्रालाई भन्दा हाम्रालाई स्थान दिने गरिन्छ । समाजमा हुर्कदै गएको नातावाद र कृपावादले युवा पुस्तालाई निराश बनाउदै लगेको छ ।

छैटौं, नेपाली आम सञ्चारमाध्यम । सार्वजनिक विचारको निर्माण गर्ने एक महत्वपूर्ण माध्यम भनेको सार्वजनिक सञ्चारमाध्यमहरु हुन् । तर यिनै निकायहरुले नकारात्मक सवालहरुलाई बढी महत्व दिने र सकारात्मक सवाललाई वेवास्ता गरिरहेका छन् । भत्किएको, मारिएको, सकिएको, विग्रिएको जस्ता समाचारलाई प्रमुखताका साथ प्रकाशन तथा प्रसारण गर्दा राम्रा र सकारात्मक घटनाहरु ओझेलमा परेका छन् । जताततै विग्रिएको वा समस्या रहेको नकारात्मक समाचार सुन्दा, हेर्दा र पढ्दा युवा पुस्तामा नैराश्यता बढ्दै गईरहेको छ । निराशाजन्य समाचारले नैराश्यतानै रोप्छ र त्यसको प्रत्यक्ष मारमा गतिशील उमेर समुहमा रहेका युवा पुस्ता परिरहेका छन् ।

सातौ, युवालाई परामर्श दिने स्थानको अभाव । विभिन्न सामाजिक कारणले व्यक्तिमा नैराश्यता बढ्दै गईरहेको छ । युवा निराश हुदै गएका छन् । कुनै सकारात्मक किरण नै भेट्न सकिरहेका छैनन् । तर कालो बादलमा चाँदीको घेरा हुन्छ । र, त्यसले सकारात्मक परिणाम पनि दिन सक्छ भन्ने गरी युवालाई परामर्श दिने स्थानको नेपालमा अभाव छ । सामाजिक मनोवैज्ञानिक परामर्श दिने, उनीहरुलाई सकारात्मक बाटोमा हिड्न उत्प्रेरित गर्ने, सम्भावना देखाईदिने, अप्ठ्यारोमा सघाई दिने, समाजमा दिनदिनै भईरहेका परिवर्तन तथा रुपान्तरणको कारण बताई दिने र त्यस्ता परिवर्तनसँग अनुकुलन हुने तरीका सिकाई दिने निकायको अभाव छ । जसले गर्दा युवाले आफ्ना समस्या सुनाउने र त्यसबाट मुक्त हुने उपाय भेट्न सकिरहेका छैनन् । आफ्नो पुस्ताकै साथीहरुको बीचमा यस्ता कुरा साटासाट गर्दा अर्को साथी पनि उस्तै निराश रहेको हुन्छ । जसले गर्दा निराश निराश मिलेर लागू औषध दुव्र्यसनी, अपराध जस्ता कार्यमा युवा संलग्न भईरहेका भेटिन्छन् । त्यसैले यस्ता परामर्श प्रदान गर्ने निकायको स्थापना जरुरी भईसकेको छ ।
[email protected]