भोगबन्धकी सम्पत्ति कति वर्षसम्म भोग चलन गर्न पाइन्छ ? हानी, नोक्सानी भए जवाफदेही को ?

काठमाडौं । साहूसँग ऋण लिएबापत कसैले आफ्नो हक, स्वामित्व वा भोगको अचल सम्पत्ति वा त्यसको कुनै अंश लिखत भएको मिति वा निश्चित समयावधिपश्चात् भोग गर्न पाउने गरी साहूलाई भोग गर्न दिएकोमा त्यस्तो सम्पत्ति बन्दकीमा दिएको मानिन्छ ।

बन्धकीमा दिएको सम्पत्ति साहूले ऋण दिँदाकै बखत वा कुनै निश्चित समयावधि पछि भोग गर्न पाउने व्यवस्था भएकोमा भोग बन्धकी ऋण चुक्ता गर्न साहू असामीले निर्धारण गरेको भाखाभित्र असामीले ऋण चुक्ता नगरेको अवस्थामा भोग गर्न पाउने व्यवस्थामा भएकोमा दृष्टि बन्धकी दिएको मानिनेछ ।

सरकारले यी दुई बन्धकीमा दिने सम्पत्ति बन्धकी लिने व्यक्तिले भोग चलन गर्न सकिने प्रकृतिको हुनु पर्ने व्यवस्था गरेको छ । तर, आफ्नो हक, स्वामित्व वा भोगाधिकारमा नरहेको वा भविष्यमा प्राप्त हुने सम्पत्ति बन्धकीको रूपमा दिन सकिने छैन । त्यस्तै, सरकारले कुनै पनि सम्पत्ति बन्धकीको रूपमा दिँदा कानुन बमोजिम लिखत गर्नुपर्नेछ ।

त्यसै गरी, साहूले भोग बन्धकीको रूपमा लिएको सम्पत्ति त्यस सम्बन्धी लिखत भएको मिति वा लिखतमा छुट्टै मिति तय भएकोमा त्यसरी तय भएको मितिबाट र दृष्टि बन्धकीमा लिएको सम्पत्ति असामीले ऋण तिर्नुपर्ने भाखा नाघेको मितिले दुई वर्षभित्र भोग चलन गर्नुपर्नेछ ।

यदि कुनै कारणवश साहूले त्यस्तो सम्पत्ति भोग चलन गर्न नसक्ने भएमा वा असामीले कुनै किसिमले भोग चलन गर्न नदिएमा त्यस्तो सम्पत्ति भोग चलनको लागि चलन चलाई पाउन कानुन बमोजिम नालिस गर्न सक्नेछ । साहूले भोग चलन नगरेकोमा वा भोग चलनको लागि चलन चलाई पाउन नालिस नगरेकोमा त्यस्तो बन्धकी स्वतः निष्क्रिय हुनेछ । बन्धकीको लिखत निष्क्रिय भएमा त्यस सम्बन्धी लिखत कपाली सरह हुनेछ ।

कसैले कुनै सम्पत्ति बन्धकीमा दिएकोमा त्यस्तो सम्पत्ति साहूले भोग चलन गरेको मितिबाट निजमा भोगाधिकार हस्तान्तरण भएको मानिनेछ । साहूले बन्धकी लिएको सम्पत्ति र त्यस्तो सम्पत्तिबाट प्राप्त हुने प्रतिफल, लाभ तथा सुविधा आफ्नो सम्पत्ति सरह भोग चलन गर्न पाउनेछ ।

बन्धकीमा लिएको सम्पत्ति कच्चा भई वा असामीले बाधा विरोध गरी साहूले भोग चलन गर्न नपाएमा असामीले त्यसबापत साहूलाई मनासिब क्षतिपूर्ति दिनुपर्नेछ । बन्धकीमा लिएको सम्पत्तिमा भोगाधिकार कायम भएपछि साहूले आफ्नो सम्पत्ति सरह त्यसको मनासिब हेरविचार र संरक्षण गर्नुपर्नेछ ।

बन्धकी लिएको सम्पत्ति भोग चलन गरेबापत कानुन बमोजिम कुनै कर वा दस्तुर बुझाउनुपर्ने रहेछ भने त्यस्तो कर वा दस्तुर साहूले नै बुझाउनु पर्नेछ । तर, कानुन बमोजिम लाग्ने मालपोत भने असामीले नै बुझाउनु पर्नेछ ।

बन्धकी लिएको सम्पत्ति असामीबाहेक अन्य व्यक्तिबाट बाधा अवरोध भई भोग चलन गर्न नपाएमा साहूले भोग चलनको लागि कानुन बमोजिम नालिस गर्न सक्नेछ । त्यस्तै, साहूले कुनै सम्पत्ति भोग बन्धकी लिई ऋण दिएकोमा त्यस्तो ऋणबापत ऋणीसँग कुनै किसिमको ब्याज, दस्तुर वा शुल्क लिन पाउने छैन । साथै, दृष्टि बन्धकी लिएको सम्पत्तिमा साहूको भोग कायम भएपछि साहूले त्यस्तो ऋणबापत कुनै किसिमको ब्याज, दस्तुर वा शुल्क लिन पाउने छैन ।

सरकारले भोग बन्धकी तथा दृष्टि बन्धकीको अवधि तोकेको छ । जसमा सरकारले भोग बन्धकी लिएको सम्पत्ति १० वर्षभन्दा बढी अवधि भोग चलन गर्न सकिने छैन । चर, समयावधिभित्र भोग बन्धकीमा दिएको सम्पत्ति फिर्ता नलिएमा त्यस सम्बन्धी लिखत कपाली सरह हुनेछ ।

त्यस्तै, कुनै सम्पत्ति दृष्टि बन्धकी दिँदा वा लिँदा ५ वर्षभन्दा बढीको भाखा राख्न नसकिने व्यवस्था छ । अवधि पूरा नभई साहूले असामीबाट दृष्टि बन्धकीमा राखेको सम्पत्ति चलन चलाई लिन वा त्यस्तो सम्बन्धी ऋण असुल गराउने कारबाही गर्न सक्ने छैन । तर, अवधिपछि भोग गरेको सम्पत्ति १० वर्षसम्म भोग गर्न पाउनेछ ।

त्यसै गरी, भोग गरेको १० वर्षको अवधिभित्र दृष्टि बन्धकीमा दिएको सम्पत्ति फिर्ता नलिएमा त्यस सम्बन्धी लिखत कपाली सरह हुनेछ । सरकारले भोग बन्धकीमा दिएको सम्पत्ति भए साहुबाट लिएको ऋण र दृष्टि बन्धक दिएको सम्पत्ति भए त्यसमा कुनै ब्याज लाग्ने भए सोसमेत साहूलाई बुझाई आसामीले जुनसुकै बखत आफ्नो सम्पत्ति फिर्ता लिन सक्नेछ ।

साथै, कसैले बन्धकी लिएकाे सम्पत्ति वा त्यसको कुनै अंश त्यससम्बन्धी लिखतमा उल्लेख भएको रकम बराबर वा त्यसभन्दा कम रकम लिई अन्य कसैलाई पुनः बन्धकीमा दिन सक्नेछ । त्यसरी, पुनः बन्धकीमा दिएकोमा लखबन्धकी दिएको मानिनेछ । तर, बन्धकीमा लिएको सम्पत्तिमा भोगाधिकार कायम नभई लखबन्धकी दिन सकिने छैन ।

सरकारले बन्धकीमा सम्पत्तिको प्रतिफल वा लाभ बन्दकीमा दिन सक्ने व्यवस्था गरेको छ । त्यस्तै, असामीको तर्फबाट अर्को व्यक्तिले आफ्नो सम्पत्ति बन्धकी दिन सक्नेछन् । साथै, बन्धकी दिएको सम्पत्ति अविभाज्य हुने सक्ने व्यवस्था छ ।

त्यसै गरी, सरकारले बन्धकी लिएको सम्पत्तिमा साहूको भोगाधिकार कायम भएपछि त्यस्तो सम्पत्ति कुनै किसिमले हानि, नोक्सानी भएमा त्यसउपर साहु नै जवाफदेही हुने व्यवस्था गरेको छ । त्यससँगै, बन्धकीको सम्पत्तिमा भोगाधिकार कायम भए पछि साहूले त्यस्तो सम्पत्ति उपयुक्त नभएको वा घटी बढी भएको भनी लिखत विपरीत हुने गरी असामीलाई हैरानी गर्नु हुँदैन ।

सरकारको पूर्व स्वीकृति बिना कसैले पनि गैर आवासीय नेपाली नागरिकता प्राप्त गरेको व्यक्तिबाहेक अन्य विदेशी व्यक्तिलाई सम्पत्ति बन्धकी दिन पाउने छैन । साथै, एक पटक बन्धकी दिएको सम्पत्ति दोहोरो पारी अर्को व्यक्तिलाई बन्धकी दिन वा हस्तान्तरण गर्न सकिने छैन ।