नेपाली बजारमा भारतीय रुपैयाँ छ्याप्छ्याप्ती, नयाँ गाडी किन्न भारु बोकेर सोरुम पुगे ग्राहक

केही वर्ष अगाडिसम्म सरकारले निर्धारण गरेभन्दा ३/४ प्रतिशत बढी नेपाली रुपैयाँ तिरेर भारतीय मुद्राको कारोबार हुन्थ्यो । तर, पछिल्लो दिनहरुमा २० प्रतिशतसम्म सस्तो मूल्यमा भइरहेको भारतीय मुद्राको कारोबारले नेपालमा अनौपचारिक अर्थतन्त्रको आधार र अवैध व्यापार बढाउने जोखिम बढेको छ ।

काठमाडौं । गत साता काठमाडौंमा चार पांग्रे गाडी बिक्री गर्ने सोरुममा नयाँ गाडी किन्न एक ग्राहक पुगे । सोरुमका कर्मचारीले गाडी देखाए । ग्राहकले गाडी मन मराए । पैसाको पनि कुरा मिल्यो । तर, पैसा भुक्तानीको मोडालिटीमा कुरा मिलेन ।

‘ती ग्राहकले २० प्रतिशत डाउन पेमेन्ट भारतीय रुपैयाँमा गर्ने र बाँकी रकम बैंकबाट फाइनान्स गरिदिन आग्रह गरेका थिए,’ सोरुमका कर्मचारीले क्लिकमान्डुसँग भने, ‘हामीले भारतीय रुपैयाँ लिएर गाडी दिन नसक्ने भन्यौं । ग्राहक फर्किएर गए ।’

भारु बैंकमा जम्मा गर्न नसकिने र अनौपचारिक बजारमा पनि साट्न नसकिने भएकाले आफूले पैसा नलिएको उनले बताए ।

‘विगतमा जसरी ४/५ प्रतिशत मार्जिनमा भारतीय रुपैयाँ बिक्री हुने भए डाउन पेमेन्ट भारुमा लिन सकिन्थ्यो,’ सोरुमका ती कर्मचारीले भने, ,‘अहिले जताततै भारु साटिदिनु पर्यो भन्ने मात्रै छन्, यस्तो अवस्थामा कसले भारु लिन्छ ?’

गाडी किन्न मात्रै होइन, ठमेल, दरबारमार्ग क्षेत्रका रेष्टुरेन्टमा पनि सहजै ५०० रुपैयाँका भारतीय मुद्रा चल्ने गरेका छन् । भारत सरकारले २ हजार रुपैयाँको नोट चलनचल्तीबाट हटाउने घोषणा गर्नुभन्दा अगाडि नेपाली बजारमा २ हजार रुपैयाँको नोट पनि छ्याप्छ्याप्ती थिए ।

१० वर्षदेखि नेपालगञ्जमा फास्ट मुभिङ कन्जुमर गुड्सको होलसेल कारोबार गरिरहेका बसन्त न्यौपाने नेपाली बजारमा अहिले जस्तो छ्याप्छ्प्ती भारतीय रुपैयाँ कहिल्यै नदेखेको बताउँछन् ।

‘कोरोना महामारीभन्दा अगाडि बजारमा रिटेल गर्न गएको गाडीले १ लाख रुपैयाँको कारोबार गर्दा २/३ हजार रुपैयाँ भारु आउँथ्यो,’ न्यौपाने भन्छन्,‘पछिल्लो दिनमा १ लाखको बिक्री गर्दा १५/१६ हजार भारु रुपैयाँ आउने गरेको छ । पहिला १०० र ५०० रुपैयाँ मात्रै आउने गरेकोमा पछिल्लो दिनहरुमा ५, १०, २० र ५० रुपैयाँका नोटहरु पनि ठूलो संख्यामा आउने गरेका छन्।’

नेपाल राष्ट्र बैंकले १०० रुपैयाँ बाहेकका भारतीय मुद्रालाई अवैध भने पनि नेपाली बजारमा भारतीय रुपैयाँ सहजै चल्ने गर्छन् ।
माथि उल्लेखित घटनाक्रमले नेपाली बजारमा भारतीय रुपैयाँ छ्याप्छ्प्ती रहेको पुष्टि हुन्छ ।

केही महिना अगाडि भारतसँगको सीमावर्ती बजारमा सस्तो मूल्यमा कारोबार भएको भारतीय रुपैयाँ पछिल्ला दिनहरुमा काठमाडौं, पोखरा लगायतका शहरहरुमा ठूलो मात्रामा देखिन थालेको छ ।

सीमावर्ती क्षेत्रमा १०० भारुबाट १६० नेपाली रुपैयाँ प्राप्त गर्न बट्टा (सटही दर) तिर्नु पर्दथ्यो । भारतीय शहरबाट काम गरेर फर्किने नेपालीले भारतीय रुपैयाँ दिँदा २/३ प्रतिशत थप रकम प्राप्त गर्दथे । यस्तै, कसैले १०० भारु लिनु पर्यो भने सरकारले तोकको १६० रुपैयाँमा ४/५ प्रतिशत अतिरिक्त बट्टा तिर्नु पर्दथ्यो ।

बजारमा भारुको आपूर्ति बढेसँगै निरन्तर सहटी मूल्य घटिरहेको र सीमावर्ती बजारमा नेपाली मुद्रा बलियो बन्दै गएको तराईंको एक भन्सार कार्यालय प्रमुख बताउँछन् ।

‘१०० रुपैयाँ भारु ठाउँ हेरी १४० देखि १५० नेपाली रुपैयाँमा कारोबार भइरहेको व्यवसायीले बताउने गर्छन्,’ ती भन्सार अधिकृतले भने,‘नेपालमा भारुको आपूर्ति बढेकाले मूल्य घटेको हुन सक्छ ।’

कोरोना महामारीको क्रममा केही समय भारतीय मुद्राको सटही दर घटेपछि अहिले जस्तो लामोसमय भारतीय रुपैयाँ नेपाली मुद्राभन्दा कमजोर भएको ३० वर्षको व्यवसायीक जिवनमा थाहा नभएको एक व्यवसायी बताउँछन् ।

वीरगञ्जका एक व्यवसायीका अनुसार ४ महिना अगाडि १०० रुपैयाँ भारु १५४/१५५ रुपैयाँमा कारोबार भएको थियो ।

‘अहिले १०० भारुको १४० देखि १५० मा कारोबार भइरहेको छ,’ वीरगञ्जका एक व्यवसायीले भने, ‘५०० रुपैयाँ भारु ६५०/७०० रुपैयाँ कारोबार भइरहेको छ । २ हजार रुपैयाँ त बराबरीमै कारोबार भइरहेको छ । यस्तो किन भयो, केही बुझ्न सकिएको छैन।’

नेपाल राष्ट्र बैंकका कार्याकारी निर्देशक डा.प्रकाश श्रेष्ठ नेपाली बजारमा भारतीय रुपैयाँको मागभन्दा आपूर्ति बढी भएकाले सीमावर्ती बजारमा भारुको मूल्य घटेको हुन सक्ने बताउँछन् ।

‘भारतीय पर्यटनको संख्या बढेको छ, उनीहरुले भारतीय रुपैयाँमा खर्च गरेका छन्,’ श्रेष्ठले भने, ‘१०० भारु भन्दा बढी भ्यालुका मुद्रा औपचारिक माध्यममा आएनन् । विगतमा अनौपचारिक व्यापारमा भारु प्रयोग हुन्थ्यो । आयात घटेकाले पनि भारुको माग घटेको हुनु पर्छ । जसले गर्दा बजारमा भारु सस्तो भएको हो ।’

गौशाला लगायतका क्षेत्रमा भारतीय पर्यटक बस्ने होटलमा विगतमा पनि भारतीय रुपैयाँमा कारोबार हुन्थ्यो । चालू आर्थिक वर्षको १० महिनामा भारतीय पर्यटनको संख्याका ह्वात्तै बढेको पनि होइन ।

राष्ट्र बैंकका अधिकारीहरु भारतमा मदिरा प्रतिबन्धित भएकाले पनि सीमावर्ती बजारमा भारतबाट पार्टी गर्न आउनेको संख्या बढेको, क्यासिनोमा आउनेको संख्या बढेकाले पनि भारतीय मुद्राको आपूर्ति बढेको अनुमान गर्छन् ।

तर, भारतको बिहारमा पछिल्लो १५ वर्षदेखि मदिराको कारोबारमा रोक लगाइएको छ भने उत्तर प्रदेशमा योगी आदित्यनाथको सरकार बनेदेखि पछिल्लो ७ वर्षदेखि मदिराको कारोबार नियन्त्रित छ ।

त्यसैले भारतबाट पार्टी गर्ने बढेर वा पशुपति आउने बढेर नेपालमा भारतीय मुद्राको आपूर्ति बढ्यो भन्न नमिल्ने भन्सार विभागका एक अधिकारी बताउँछन् ।

‘पछिल्लो समय नेपालबाट भारततर्फ तस्करीको सुन र ड्रोन क्यामेराको अवैध कारोबार बढेको छ,’ विभागका एक अधिकारीले भने, ‘जसले गर्दा पनि बजारमा भारतीय रुपैयाँको सप्लाई बढेको हुन सक्छ ।’

कोरोना महामारीको क्रममा पेट्रोलियम पदार्थ, सुपारी ,मरिच, छोकडा, चिनी र चामल लगायतका बस्तुको अवैध कारोबारबाट भारतमा जम्मा भएको करिब ४ खर्ब रुपैयाँ पछिल्लोसम्म आयातमा आएको गिरावटले व्यवस्थापन नभएकाले पनि सीमावर्ति क्षेत्रमा भारु बढेको बताउँछन् ।

‘नेपालमा व्यवसाय बढेको भए वा बैंक वित्तीय संस्थाले थप ऋण दिएको भए साँवा ब्याज तिर्न समस्या हुने थिएन,’ एक व्यवसायीले भने, ‘केही व्यवसायीले कोरोना महामारीको क्रममा वैध माध्यमबाट भारत पुर्याएको पैसा नेपालमा ऋणको साँवा ब्याज तिर्न ल्याउन खोजेकाले सीमावर्ती क्षेत्रमा भारु बढेको हुनसक्छ ।’

भारतीय पयर्टकले स्रोत नखुलेको अवधै धन नेपाली क्यासिनोमा खर्च गर्ने क्रम बढेको, नगद पैसा ल्याएर नेपालका पार्टी प्यालेनसमा विवाह गर्ने क्रम बढेकाले पनि भारतीय मुद्राको आपूर्ति बढेको हुन सक्ने राष्ट्र बैंकका अधिकारीको आंकलन छ ।

भैरहवा भन्सार कार्यालयका एक अधिकृतकाअनुसार विगतमा नेपाली मुद्रामा सामान खरिद गर्दा बट्टा लिने गरेका व्यवसायीले हाल नेपाली मुद्राको भुक्तानी गर्दा छुट दिने गरेका छन् ।

सीमा क्षेत्रका व्यवसायीले भारतीय मुद्राभन्दा पनि नेपाली करेन्सी होल्ड गर्ने गरेको भन्सार विभागका अधिकारीहरु बताउँछन् ।
केही व्यक्तिहरु नेपाली मुद्रा हराएकाले बजारमा भारतीय मुद्रा देखिएको तर्क गर्छन् । तर, राष्ट्र बैंकले प्रकाशित गर्ने चलनचल्तीमा रहेको मुद्रा हेर्दा पछिल्लो १० महिनामा चलनचल्तीमा रहेको मुद्रा ह्वात्तै बढेको देखिँदैन ।

गत असारमा चलनचल्तीमा रहेको अर्थात् बैंकिङ प्रणालीभन्दा बाहिर बजारमा रहेको नेपाली मुद्रा ६ खर्ब १२ अर्ब रुपैयाँ रहेकामा बैशाख मसान्तमा त्यस्तो रकम ६ खर्ब २३ अर्ब पुगेको छ ।

राष्ट्र बैंकको विदेशी विनियम व्यवस्थापन विभागका कार्यकारी निर्देशक रामु पौडेल पछिल्लो समय बजारमा भारतीय मुद्रा कसरी बढ्यो भन्ने थाहा पाउन थप अध्ययन हुनु पर्ने बताउँछन् ।

‘यसअघि हामीले गरेको अध्ययनले बजारमा पर्यटन लगायतका क्षेत्रबाट भारतीय मुद्राको आपूर्ति बढेकोले भारुको मूल्य घटेको हुन सक्ने निष्कर्ष निकालेको थियो, ’पौडेलले भने, ‘अहिले फेरि कसरी भारु सस्तो भयो भन्ने विषयमा अध्ययन नगरी अनुमान गर्न सकिन्न ।’

भारु र हुण्डी कारोबारको विषयमा जानकार एक व्यवसायी पर्यटकको संख्या बढेर भारुको आपूर्ति बढ्यो भन्ने तर्क सही नभएको दाबी गर्छन् ।

‘नेपालबाट अवैध कारोबार नबढेको भए भारुको आपूर्ति बढ्ने थिएन, अर्को कसैले नेपाली मुद्रा राखेर बजारमा भारु पनि पठाएको हुन सक्छ,’ ती व्यवसायीले भने, ‘भारुको घट्दो मूल्यका विषयमा नेपाल सरकार गम्भीर भएन भने आगामी दिनमा अवैध व्यापार बढेर ठूलो परिमाण राजस्व छलि हुन सक्छ ।’